Điển tích - P

 

PH

PHA LÃO

Tức Tô Đông Pha, tên là Tô Thức 蘇 軾, tự là Tử Chiêm, biệt hiệu là Đông Pha, quán Mi Sơn, tỉnh Tứ Xuyên, người đời Tống. Thân phụ ông là Tô Tuân, em là Tô Triệt, tất cả đều nổi tiếng hay chữ, người đương thời gọi ba người là “Tô gia tam kiệt” hay Tam Tô.

Năm 20 tuổi, Đông Pha đậu Tiến sĩ. Lúc Vương An Thạch lên cầm quyền, thi hành cải cách chính trị, Tô Thức công kích biến pháp, nên bị đổi ra đất Hàng Châu, tỉnh Hồ Bắc. Ông làm một cái nhà ở bãi phía đông và lấy biệt hiệu là Đông Pha cư sĩ.

Trường canh hỏi nguyệt tay ngừng chén,

Pha lão chơi thu khách nổi thuyền.

(Quốc Âm Thi Tập).

PHÁ TRÚC 破 竹

Phá: Chẻ. Trúc: tre. Phá trúc là chẻ tre.

Cây tre chẻ được vài lóng thì có thể rọc dài phần còn lại một cách nhẹ nhàng.

Phá trúc hay chẻ tre dùng để chỉ cái thế dễ dàng. Ví dụ quân ta tiến vào lòng đất địch, thế như phá trúc.

Tướng công uy nhứt bên trời,

Này cơ phá trúc hẳn mười chẳng xa.

(Quốc Sử Diễn Ca).

PHẢ HỆ 譜 系

Phả: Sổ sách ghi chép. Hệ: Sợi tơ, liên hệ.

Phả hệ tức là quyển sách ghi chép tên tuổi người trong một gia đình, một họ liên hệ nhau từ đời này đến đời khác.

Sẵn nơi trú ngụ đâu tày,

Tiện tra phả hệ bấy nay cho tường.

(Hoa Tiên Truyên).

PHÁC HOẠ 樸 畫

Phác: Làm sơ qua. Hoạ: Vẽ.

Phác hoạ nghĩa là vẽ sơ qua mà thôi.

Sinh rằng: Phác họa vừa rồi,

Phẩm đề xin một vài lời thêm hoa.

(Truyện Kiều).

PHÁCH LẠC 魄 落

Phách: Vía, thể thứ hai của con người, thuộc bán hữu hình, nối liền phần hồn và thể xác. Lạc: Rụng.

Phách lạc có nghĩa là việc xảy ra rất kinh khủng khiến cho hồn vía bay đâu mất.

Tôi đòi phách lạc hồn bay,

Pha càn bụi cỏ gốc cây ẩn mình.

(Truyện Kiều).

PHÁCH LẠC HỒN PHI 魄 落 魂 飛

Phách lạc: Mất vía, chỉ việc quá sức hãi kinh. Hồn phi: Hồn bay, nói sự hết sức sợ sệt.

Phách lạc hồn phi là hồn phách đều bay mất, ý nói sợ đến nỗi hồn phiêu phách tán.

Tặc binh đà phách lạc hồn phi,

Man tướng lại vọng phong bắc tẩu.

(Nhạc Hoa Linh).

PHÁCH QUẾ HỒN MAI 魄 桂 魂 梅

Phách quế: Tức là quế phách, chỉ mặt trăng. Hồn mai: Đồng nghĩa với giấc mai, ngủ.

Phách quế hồn mai tức là ngủ một cách say sưa, hồn phách như bay bổng lên tận cung trăng.

Mơ màng phách quế hồn mai,

Đạm Tiên thoắt đã thấy người ngày xưa.

(Truyện Kiều).

PHÀM GIAN 凡間

Phàm: Trần tục, tầm thường. Gian: Giữa.

Phàm gian là giữa cảnh phàm tục, dùng để chỉ cõi thế gian.

Phàm gian nhục nhãn tín tà,

Vật chi cách vách, coi mà thấy đâu.

(Hứa Sử Tân Truyện).

Thà cam vui chốn động Đào,

Đừng vì nhớ trẻ trở vào phàm gian.

(Kinh Thế Đạo).

Cao Đài tá thế đến phàm gian,

Bạch Ngọc Huỳnh kim cũng chẳng màng.

(Thánh Thi Hiệp Tuyển).

Tiếng trống khai ngươn quy thánh thể,

Hồi chuông trừ tịch tỉnh phàm gian.

(Thơ Huệ Phong).

PHÀM NHÃN 凡 眼

Phàm nhãn là con mắt của người phàm tục, tức là mắt của thân thể xác thịt, gọi là mắt phàm, hay mắt thịt.

Xem: Mắt thịt.

Gót chơn đưa rủi như sát mạng,

Vật hữu linh phàm nhãn khôn soi,

(Kinh Thế Đạo).

PHÀM PHU 凡 夫

Phàm: Tầm thường, chỉ cõi trần. Phu: Người, kẻ.

Phàm phu là người nông cạn, tầm thường. Đối với Tôn giáo, phàm phu là người tầm thường, còn ở trong vòng vật dục, còn tranh đua danh, lợi, quyền.

Rằng tu tuổi quá nửa đời,

Nguyện theo La Hán quyết rời phàm phu.

(Hứa Sử Tân Truyện).

Ðôi mắt phàm phu đâu biết đặng,

Huyền vi tối trọng Ðấng cao xa.

(Đạo Sử).

PHÀM TÂM 凡心

Phàm tâm là cái tâm phàm tục của con người, tâm ấy thường mang nhiều tham vọng, ích kỷ, thích hưởng thụ về vật chất.

Dọn mình cho sạch bớt phàm tâm,

Lẽ chánh tà kia phải xét thầm.

(Thánh Thi Hiệp Tuyển).

Bế ngũ quan, không kiêng tục tánh,

Diệt lục trần, xa lánh phàm tâm.

(Nữ Trung Tùng Phận).

PHÀM TRẦN 凡 塵

Phàm: Tầm thường, phàm tục. Trần: Bụi bặm.

Phàm trần hay phàm tục dùng để chỉ cõi thế gian có nhiều bụi bặm, ô trược, mà con người đang sanh sống. Phàm trần do chữ phàm gian và trần gian ghép lại. Người ta thường dùng nhiều từ ngữ để chỉ cõi nầy như hồng trần, trần gian, phàm gian, nhơn gian ...

Ngọc Hoàng nghĩ đến gần xa,

Kip sai Lý Nhĩ xuống qua phàm trần.

(Tây Sương).

Xin Thần, Thánh ruổi dong cỡi hạc,

Xuống phàm trần vội gác xe tiên.

(Kinh Cúng Tứ Thời).

Diêu phong mấy khúc khách phàm trần,

Những mến phụng lầu ngự các lân.

(Đạo Sử).

PHẠM ĐỒ 犯 徒

Phạm: Tội phạm. Đồ: Bọn.

Phạm đồ là những kẻ phạm tội.

Kíp truyền chư tướng hiến phù,

Lại đem các tích phạm đồ hậu tra.

(Truyện Kiều).

PHẠM LÃI 范 蠡

Phạm Lãi là người nước Sở thời Xuân Thu, tự là Thiếu Bá, theo giúp vua Việt Vương Câu Tiễn trên hai mươi năm, đem hết sức lực phò tá, sau cùng diệt được nước Ngô, vua phong cho làm Thượng tướng quân. Phạm Lãi biết được tánh ý của Việt Vương, khó cùng với nhà vua hưởng an lạc, nên ông nhứt quyết ra đi, đổi họ tên, lưu lạc từ nước Tề đến đất Đào, làm nghề kinh doanh mà trở nên giàu có lớn. Phạm Lãi sau này lấy hiệu Đào Chí Công.

Hồ, thuở thuyền chơi, lòng Phạm Lãi;

Đài, khi câu rủ, thú Nghiêm Lăng.

(Hồng Đức Quốc Âm).

Hạp tảo ngũ hồ song Phạm Lãi,

Khước giao tam kiệt độc Trương Lương.

(Thơ Nguyễn Công Trứ).

Du hồ dễ mấy ai Phạm Lãi,

Phù hải âu chẳng một Tử Do.

(Phản Tây Hồ Tụng).

PHẠM TĂNG 范 增

Phạm Tăng là người sống vào cuối đời Tần, ở Cư Sào, có nhiều mưu chước lạ. Năm 70 tuổi, theo giúp Hạng Võ khởi binh, lập được nghiệp Bá, được tôn là Á phụ. Trong cuộc hội tại Hồng Môn giữa hai nước Hán và Sở, Phạm Tăng khuyên Hạng Võ giết Bái Công (Tức Hán Cao Tổ), mà Sở Bá Vương không nghe. Sau nhà Hán lập kế phản gián khiến Hạng Võ nghi ngờ Phạm Tăng, lấy hết quyền hành. Từ đó Phạm Tăng bỏ ra đi, đến Bành Thành phát ung ở lưng rồi mất.

PHẠM TRỌNG YÊM 范 仲 俺

Phạm Trọng Yêm, tự là Hy Văn, thuỵ là Văn Chính, người xứ Tô Châu, nhà nghèo nhưng rất ham học, thi đỗ Tiến sĩ làm quan dưới triều Tống Nhân Tông đến chức Lại Bộ Viên Ngoại Lang, từng giữ chức Tri Châu ở Hàng Châu. Ông là người thanh liêm, chính trực, lại trọng nghĩa khinh tài, đối xử với dân chúng rất có hậu, ông đã thường nói: Tiên thiên hạ chi ưu nhi ưu, hậu thiên hạ chi lạc nhi lạc 先 天 下 之 憂 而 憂, 後 天 下 之 樂 而 樂, nghĩa là lo trước cái lo của thiên hạ, vui sau cái vui của thiên hạ. Câu này đã được truyền tụng rộng rãi từ đời Tống cho đến ngày nay.

Phạm Trọng Yêm mấy lần xa vợ,

Nợ quân vương nhiều thuở truân chuyên

(Nữ Trung Tùng Phận).

PHAN ĐÌNH PHÙNG 潘 廷 馮

Phan Đình Phùng, người làng Đông Thái, huyện La Sơn, tỉnh Hà Tỉnh, đỗ cử nhân khi được 39 tuổi, năm sau đỗ Tiến sĩ và được sơ bổ Tri phủ Yên Khánh ở Ninh Bình, đến năm 1878 đổi về kinh sung chức Ngự sử Đô sát viện.

Phan Đình Phùng hưởng ứng phong trào cần vương cứu quốc và lãnh đạo cuộc kháng chiến chống Pháp suốt mười năm ở Nghệ Tỉnh, nêu cao tấm gương hy sinh và lòng dũng cảm khác thường.

Có quan Ngự sử tôi ngay,

Phan Đình Phùng đã thấy nay bất bình.

(Hạnh Thục Ca).

PHAN LANG 潘 郎

Phan Lang, tức “Phan Nhạc”, người đời Tấn. Lúc thiếu niên, ông có dung mạo xinh đẹp, lại đàn hay, thường hay ngồi đàn ở Lạc Dương, phụ nữ vòng vây quanh trêu ghẹo hoặc có khi theo ném hoa quả vào xe ông cho đến đầy ắp, ông mới ra về.

Xem: Phan Nhạc.

Mặt hoa nọ gã Phan Lang,

Sợ khi mái tóc pha sương cũng ngừng.

(Chinh Phụ Ngâm Khúc).

PHAN LONG PHỤ PHỤNG 攀 龍 附 鳳

Phan long: Vịn vào rồng. Phụ phụng: Dựa vào chim phượng.

Long phụng được ví với nhà vua hay các bậc Thánh triết. Phan long phụ phụng có nghĩa theo minh chúa để lập sự nghiệp, hoặc theo các vị Thánh triết để trau giồi đạo đức. Ngoài ra, còn có nghĩa là dựa vào công danh thi cử.

Hậu Hán Thư chép: Các tướng bàn với nhau tôn Quang Võ lên ngôi vua. Vua khiêm nhường từ chối. Cảnh Thừa liền tâu: Sĩ đại phu ư thỉ thạch chi gian, cố vọng phan long lân, phụ phụng dực dĩ thành kỷ sở chí nhĩ 士 大 夫 於 矢 石 之 間, 故 望 攀 龍 麟, 附 鳳 翼 以 成 己 所 志 耳, có nghĩa là kẻ sĩ đại phu trong chốn tên đạn vốn trông mong vịn vảy rồng, dựa cánh phụng để cho trọn được cái chí của mình vậy.

PHAN NHẠC 潘岳

Phan Nhạc là người đời Tấn, tự là An Nhơn. Lúc tuổi trẻ ông có dung mạo xinh đẹp, có tài học cao siêu, văn chương diễm lệ. Ông thường hay cầm đàn ra đường ở Lạc Dương, phụ nữ vây quanh trêu ghẹo hay theo ném hoa quả vào xe cho đến lúc đầy, mới đẩy xe về.

Ông đỗ Tú tài, làm quan đến chức Tán Kỵ Thị Lang. Về sau, ông bị Tôn Tú vu phản mà bắt giết.

Ngỡ chàng Phan Nhạc đấy ru,

Ra đâu cũng ném quả cho tiếc gì.

(Quan Âm Thị Kính).

PHAN TIẾP DẪN 幡 接 引

Phan: Cây phướn. Tiếp Dẫn: Vị Phật, còn gọi là Tiếp Dẫn Đạo Nhơn, có nhiệm vụ tiếp dẫn các chơn hồn đắc đạo đến cõi Cực Lạc Thế Giới.

Phan Tiếp Dẫn tức là cây phướn của Tiếp Dẫn Đạo Nhơn dùng để dẫn dắt các chơn linh đắc Đạo.

Cảnh Thiên noi bước Hóa Công,

Nắm phan Tiếp Dẫn vào vòng Như Lai.

(Kinh Thế Đạo)

Biếng thân hạc nội mây ngàn,

Nắm phan Tiếp Dẫn mở đàng Lôi Âm.

(Nữ Trung Tùng Phận).

PHAN TRẦN 潘 陳

Phan Trần là một quyển truyện lấy sự tích ở bên Tàu, về đời Tĩnh Khang và Thiệu Hưng nhà Tống.

Nội dung truuyện là hai họ Phan, Trần đính ước cho hai con, Phan Tất Chính và Trần Kiều Liên từ lúc còn ở bào thai. Hai trẻ chưa kịp thành hôn thì gặp thời ly loạn phải lưu lạc. Tưởng cuộc tình duyên phải chịu dang dở, nhưng may thay tình cờ hai trẻ gặp gỡ lại nhau, rồi vu quy và vinh quy cùng một ngày. Truyện được viết theo thể thơ lục bát, dài 940 câu, người viết không đề danh tánh.

Kim, Kiều nọ, ước nguyền mấy độ,

Phan, Trần kia gắn bó bao lâu.

(Bần Nữ Thán).

Câu văn Hán Tống hay ghê gớm,

Quyển truyện Phan Trần thuộc cháo chan.

(Thơ Trần Tế xương).

PHÀN ĐẰNG 樊 滕

Tức là Phàn Khoái và Đằng Công Hạ Hầu Đôn.

Phàn Khoái một viên mãnh tướng có nhiều chiến công, là vị tướng cứu nguy cho Hán Bái Công trong buổi tiệc tại Hồng Môn.

Đằng Công Hạ Hầu Anh, là một công thần trong thời nhà Hán, đã từng theo Hán Cao Tổ đi đánh Hung Nô, lập nhiều công lớn.

Xem: Phàn Tráng Sĩ.

Phấp phới lá cờ trước gió;

huân lao xá kể thứ Phàn Đằng.

(Trương Lưu Hầu Phú).

PHÀN TRÁNG SĨ 樊 壯 士

Tức là Phàn Khoái, người ở đất Bái, chuyên nghề bán thịt chó. Khi Hán Cao Tổ khởi binh, ông tìm đến giúp và lập được nhiều chiến công.

Trong buổi tiệc tại Hồng Môn, Phạm Tăng muốn giết Bái Công nên lập kế sai Hạng Trang múa gươm giúp vui trong bữa tiệc, nhờ có Phàn Khoái mang gươm đi vào, khiến Hạng Trang không dám giết, nhờ vậy Bái Công mới trốn thoát được.

Xem: Hồng Môn tiệc.

Máy hiểm thâm đánh mái sơn dương,

Phàn tráng sĩ lúc nguy nghi phải gượng.

(Trương Lưu Hầu Phú).

PHẢN PHONG DIỆT HOẢ 反 風 滅 火

Gió dội ngược tắt lửa.

Do điển trong Hán Thư chép: Ông Lưu Côn làm quan Lịnh huyện Giang Lăng. Một hôm, trong huyện gặp hoả hoạn, ông đứng hướng trước lửa cúi đầu, gió dội ngược thổi tắt ngọn lửa. Do vậy, người đời sau có câu: Lưu Côn tể Giang Lăng, tích nhật phản phong diệt hoả 劉 昆 宰 江 陵, 昔 日 反 風 滅 火, nghĩa là ông Lưu Côn làm quan tể huyện Giang Lăng. Ngày trước có hoả tai, ông đứng cuối đầu, dội gió tắt lửa.

PHẠN ĐIẾM 飯 店

Phạn: Cơm. Điếm: Tiệm, quán.

Phạn điếm tức là quán cơm, tiệm ăn.

Tới nơi lên bộ dùng dằng.

Vào nơi phạn điếm hỏi chừng trước sau.

(Nhị Độ Mai).

PHẠN SÁT 梵剎

Phạn: Phật. Sát: Chùa.

Phạn sát tức là chùa thờ Phật.

Chốn Thiên Đường còn cách trở minh minh;

miền phạn sát, hỡi xa chưng vòi vọi.

(Sãi Vãi).

PHÁP BẢO 法 寶

Theo giáo lý nhà Phật, Phật có tam bảo, đó là Phật, Pháp, và Tăng. Như vậy, Pháp bảo là một trong tam bảo ấy.

Pháp bảo thường dùng để chỉ giáo pháp của Phật hay chư vị Bồ Tát, hoặc giới luật trong đời sống tu hành. Ngoài ra, Pháp bảo còn dùng để chỉ những vật dụng của nhà tu như: Y bát, Ca sa, Tích trượng, chuông, khánh..v.v.

Bản sư rồi cũng đến sau,

Dạy đem pháp bảo sang hầu sư huynh.

(Truyện Kiều).

PHÁP CHUNG 法 鐘

Pháp: Đạo pháp. Chung: Chuông.

Pháp chung là chuông nhà Phật, tức chuông chùa.

Dắng dỏi chào ai tiếng pháp chung.

(Thơ Lê Thánh Tôn).

PHÁP DANH 法 名

Tên của một vị đạo, khác với tên đời, do vị thầy đặt ra cho lúc làm lễ quy y Tam bảo và thọ năm giới trở thành một Phật tử tại gia. Người tu sĩ không sử dụng tên đời nữa để biểu thị từ bỏ những lo âu, phiền não của đời sống thế tục.

Pháp danh cũng có thể do mỗi đời truyền pháp, tiếp tục thứ tự lấy từ một chữ trong bài kệ của vị tổ sư lưu truyền lại.

Áo xanh đổi lấy cà sa,

Pháp danh lại đổi tên ra Trạc Tuyền.

(Truyện Kiều).

PHÁP ĐÀN 法 壇

Pháp: Giáo pháp, giáo lý của Phật. Đàn: Chỗ xây cao lên hoặc đắp đất để làm nơi cúng tế.

Pháp đàn là nơi các nhà sư hay các thầy pháp bày ra để cúng tế.

Vùi hương chôn ngọc đã an,

Cửa thiền mới đặt pháp đàn làm chay.

(Quan Âm Thị Kính).

PHÁP HÌNH 法 刑

Pháp: Luật. Hình: Chỉ hình phạt.

Pháp hình tức là hình phạt bị xử theo pháp luật.

Trịnh Hâm là đứa bạo thần,

Giao cho quốc trạng xử phân pháp hình.

(Lục Vân Tiên).

PHÁP KHÍ 法 器

Pháp: Chữ dùng để chỉ giáo pháp, giới luật hay những gì thuộc về nhà Phật. Khí: Đồ dùng.

Pháp khí gồm các thứ như chuông, mõ, khánh hay thanh la dùng để đánh trong lúc cúng tế.

Nỗi cơn lệ vũ sầu vân,

Vang hồi pháp khí rung cành linh phan.

(Quan Âm Thị Kính).

PHÁP LUÂN 法 輪

Bánh xe pháp, tượng trưng cho giáo pháp của Phật. Bánh xe là biểu tượng cho chánh pháp được vận hành.

Pháp luân thường được diễn tả bằng một bánh xe có tám nan (Căm xe), tượng cho Bát chánh đạo, hoặc mười hai nan, tượng trưng cho Thập nhị nhân duyên.

Nhờ đức Phật thần thông quảng đại,

Chuyển pháp luân tam giới thập phương.

(Thập Loại Chúng Sinh).

PHÁP LUÂN THƯỜNG CHUYỂN 法 輪 常 轉

Pháp luân: Bánh xe pháp, tượng trưng cho giáo pháp của Phật. Thường chuyển: Luôn xoay chuyển.

Pháp luân thường chuyển là nói chánh pháp của Phật được vận hành từ tâm chứng ngộ của đức Phật đến tâm mê muội của chúng sinh, cũng như bánh xe pháp lăn chuyển dẹp tan tà kiến, phiền não vô minh, không bao giờ ngừng nghỉ.

Hộ giá Chí Tôn trước đến giờ,

Pháp luân thường chuyển máy thiên cơ.

(Thánh Thi Hiệp Tuyển).

PHÁP PHÙ 法 符

Pháp: Pháp thuật, phép thuật. Phù: Bùa chú.

Pháp phù là bùa phép, tức là những thuật dùng bùa hay chú để chửa bịnh hoặc để trừ tà ma.

Vào nhà thưa với thầy Ngang,

Pháp phù đã đủ thày toan phương nào?

(Lục Vân Tiên).

PHÁT HOÀN 發 還

Phát: Gửi đi. Hoàn: Trở về.

Những gì mình đã gửi đi đều được trả trở lại, gọi là phát hoàn.

Ngỏ lời nói với băng nhân,

Tiền trăm lại cứ nguyên ngân phát hoàn.

(Truyện Kiều).

PHÁT PHU 髮 膚

Phát: Tóc. Phu: Da.

Phát phu là tóc da, hai thứ tượng trưng cho thân thể con người.

Khổng Tử có nói: Thân thể phát phu, thọ chi phụ mẫu, bất cảm huỷ thương, hiếu chi thuỷ dã 身 體 髮 膚, 受 之 父 母, 不 敢 毀 傷, 孝 之 始 也, nghĩa là da tóc trong cơ thể ta là do cha mẹ sinh ra, nên giữ gìn đừng làm thương tật, đó là nết hiếu đầu tiên vậy.

Tưởng gần thôi lại nghĩ xa,

Có khi hình ảnh cũng là phát phu.

(Bích Câu Kỳ Ngộ).

Trước sau vẫn chút bấy nhiêu,

Nặng vì cốt nhục phải liều phát phu.

(Tự Tình Khúc).

PHÁT TẤT ỨNG HUYỀN 發 必 應 弦

Phát: Bắn ra. Tất: Ắt là. Ứng huyền: Trúng theo với sợi dây cung dương ra.

Phát tất ứng huyền nghĩa là bắn ra thì ắt phải trúng theo với dây cung buông.

Trong tác phẩm “Nữ Tú Tài”, Tuấn Khanh (Tức Phi Nga) đề vào mũi tên 8 chữ: Thỉ bất vọng phát, Phát tất ứng huyền 矢 不 妄 發, 發 必 應 弦, nghĩa là tên chẳng bắn bậy, bắn ra tất phải trúng theo với sợi dây cung.

Đề rằng: Phát tất ứng huyền,

Bắn con chim tước phải tên rõ ràng.

(Nữ Tú Tài).

PHÁT TIẾT 發 泄

Phát: Bắn ra. Tiết: Lộ ra ngoài.

Cái gì từ bên trong con người lộ rõ ra bên ngoài, gọi là “Phát tiết”.

Anh hoa phát tiết ra ngoài,

Nghìn thu bạc mệnh một đời tài hoa.

(Truyện Kiều).

PHẠT KHA 伐 柯

Búa chặt cây, chỉ việc làm mối cho trai gái nên duyên vợ chồng. Người làm mai mối trong hôn nhân gọi là “Phạt kha nhân 伐 柯 人”.

Trong Kinh Thi có câu: Phạt kha như hà? Phi phủ bất khắc. Thú thê như hà? Phỉ môi bất đắc 伐 柯 如 何? 匪 斧 不 克, 娶 妻 如 何? 匪 媒 不 得, nghĩa là chặt cây như thế nào? Không có rìu chẳng được. Cưới vợ như thế nào? Không có ông mai chẳng được.

Xem: Rìu búa.

Phạt kha thi ấy đinh ninh,

Phỉ môi bất đắc, xin anh liệu lường.

(Thanh Hoá Quan Phong).

PHẨM BÌNH 品 評

Phẩm: Nhận xét. Bình: Khen chê hay dở.

Phẩm bình là nhận xét khen chê.

Chung Vinh đời Nam Bắc triều bên Tàu, soạn ba quyển thi, liệt các bài thi ngũ ngôn từ đời Hán đến đời Nguỵ gồm 103 nhà, theo sự nhận xét hơn kém mà chia làm ba phẩm: Thượng, trung, hạ. Do vậy, sau này người ta mới dùng hai chữ “Phẩm bình” để nói chuyện thơ.

Ao nghiên giá bút thảnh thơi,

Tây hồ tiên tích mấy nơi phẩm bình.

(Bích Câu Kỳ ngộ).

PHÂN BÀO 分 袍

Phân: Chia. Bào: Cái áo.

Phân bào nghĩa là chia vạt áo, nói về khi giã nhau mỗi người mỗi nơi.

Ngại ngùng thay, lúc phân bào!

Kẻ về tụ lý người vào ngọc kinh.

(Nhị Độ Mai).

PHÂN BĂNG 分 崩

Phân: Chia ra. Băng: Tan rã.

Phân băng là phân chia tan nát.

Ghét đời Thúc Quý phân băng,

Sớm đầu, tối đánh, lằng nhằng rối dân.

(Lục Vân Tiên).

 

PHÂN CƯƠNG 分 彊

Phân: Chia. Cương: Bờ cõi.

Phân cương tức là phân chia bờ cõi. Hoặc chỉ nơi giữa hai nước phân chia nhau.

Mặt ngoài hai nước phân cương,

Mà trong Triệu là mượn đường thông gia.

(Quốc Sử Diễn Ca).

PHÂN ĐỒ 分 途

Phân: Chia. Đồ: Đường.

Phân đồ nghĩa là chia tay nhau, mỗi người đi một ngả đường.

Từ khoa tân mão phân đồ,

Kẻ mừng gặp bước, người lo trở nghề.

(Hoa Tiên Truyện).

PHÂN KỲ 分 岐

Phân: Chia. Kỳ: Đường rẽ, ngả ba.

Phân kỳ tức là đi đến ngả ba, cùng chia tay nhau, mỗi người đi mỗi ngả.

Ngại ngùng thay, lúc phân kỳ,

Người về cố quốc, kẻ đi sa trường.

(Nhị Độ Mai).

PHÂN KÍNH RÃ TRÂM

Phân kính: Chia tấm gương soi. Rã trâm: Lìa chiếc trâm cài tóc.

Gương và trâm là hai vật trang sức của người vợ, thế mà phải chia gương lìa trâm, tức là nói vợ chồng chia lìa, xa cách nhau.

Bây giờ phân kính rã trâm,

Tào khang ruồng rẫy sắc cầm lãng ngơ.

(Hứa Sử Tân Truyện).

PHÂN NHƯƠNG 分 攘

Phân: Lộn xộn, rối loạn. Nhương (Hay nhưỡng): Quấy rối.

Phân nhương là tức là gây rối loạn, lộn xộn.

Vốn xưa nhập sĩ nước Lương,

Binh qua gặp lúc phân nhương lại về.

(Quốc Sử Diễn Ca).

PHÂN PHONG 分 封

Phân: Chia đất đai. Phong: Vua lấy tước phẩm, đất đai mà ban cho.

Phân phong tức là lấy đất đai cấp cho và phong tước phẩm.

Nước ta Nam Việt phân phong,

Hiệu Hồng Bàng Thị vốn dòng Thần Nông.

(Hạnh Thục Ca).

PHÂN VINH 分 榮

Phân: Chia. Vinh: Tươi tốt, vẻ vang.

Phân vinh tức là cùng chia xẻ những điều vẻ vang, vinh hiển.

Ơn trên: Tử ấm thê phong,

Phân vinh thiếp cũng đượm chung hương trời.

(Chinh Phụ Ngâm Khúc).

PHẤN ĐẠI 粉 黛

Phấn: Một loại bột dùng thoa mặt. Đại: Chất đen làm bằng vỏ ốc, đàn bà dùng để kẻ lông mày.

Phấn đại cũng như son phấn, là vật trang điểm của đàn bà con gái, nên được dùng để chỉ phụ nữ.

Ấm lạnh dốc tròn gương phấn đại,

Vui buồn chưa vẹn nỗi hàn huyên.

(Đạo Sử).

PHẤN HỒ

Hồ tức hồ điệp 蝴 蝶 là con bươm bướm.

Phấn hồ là con bươm bướm có phấn. Do tích Trang Châu nằm mơ thấy mình hóa ra con bươm bướm trắng. Nói bóng về giấc mơ.

Xem: Trang Châu.

Nghĩ riêng, riêng những ăn năn,

Phấn hồ, còn đó, tinh thần nào đâu?

(Bích Câu Kỳ Ngộ).

PHẤN HƯƠNG 粉 香

Phấn: Phấn thoa mặt. Hương: Mùi thơm.

1.- Phấn hương, chỉ son phấn là những thứ đồ vật trang điểm của phụ nữ.

2.- Phấn hương còn có nghĩa “Buôn phấn bán hương”, tức là chỉ gái làng chơi.

Lánh buồn lại lạc lối bi,

Rẻ duyên kim cải, đem bì phấn hương.

(Nữ Trung Tùng Phận).

PHẤN LỢT HƯƠNG TÀN

Phấn hương là vật trang sức, dùng để chỉ sắc đẹp của người phụ nữ. Lợt tàn, cũng như lợt phai hay tàn phai.

Phấn lợt hương tàn là nói nhan sắc tàn phai.

Chừng cơn phấn lợt hương tàn,

Núm mồ bạc mệnh bên đàng cỏ chôn.

(Nữ Trung Tùng Phận).

PHẤN SON

Phấn son là vật trang điểm của phụ nữ: Phấn dùng để dặm mặt, son dùng để thoa môi, chỉ vật trang điểm.

Nghĩa bóng: Phấn son chỉ người đàn bà con gái.

Chiêu hoàng là phận nữ nhi,

Phấn son gánh việc gian nguy được nào!

(Quốc Sử Diễn Ca).

Phấn son cũng phải bút nghiên,

Cũng nhân tâm ấy há thiên lý nào.

(Gia Huấn Ca).

Thương gìn lúc ốm khi đau,

Sợ chê xấu phận, cậy màu phấn son.

(Nữ Trung Tùng Phận).

Hễ thấy họ phấn son thơ thới,

Mình lại dâng cho tới dầu thơm.

(Phương Tu Đại Đạo).

PHẦN DU 枌 榆

Tên hai thứ cây: Cây phần và cây du thường trồng ở trong làng, nên người ta thường gọi chỗ quê hương, xứ sở là “Phần du”.

Có sách lại cho rằng “Phần Du” là tên một làng ở Ấp Phong, quê hương của Hán Cao Tổ. Phần du cũng chỉ quê hương.

Phần du lẽo đẽo thương quê cũ,

Tùng cúc bù trì nhớ việc hằng.

(Quốc Âm Thi Tập).

Phần du nẻo Bắc ngừng trông,

Nước non cách mấy mươi trùng xa xa.

(Tự Tình Khúc).

PHẬN BẠC

Bởi chữ “Bạc phận 薄 分” là số phận mỏng manh, tức số phận gặp những điều không may mắn.

Bạc là mỏng, nhưng trong văn chương người ta lại thường nói chữ bạc là màu trắng: Bạc như vôi.

Phận bạc ngậm ngùi người chín suối,

Duyên may dun dủi khách ba sinh.

(Thơ Chu Mạnh Trinh).

Phận sao phận bạc như vôi,

Đã đành nước chảy hoa trôi lỡ làng.

(Truyện Kiều).

Âm Dương cách bóng sớm trưa,

Thon von phận bạc không vừa hiếu thân.

(Kinh Thế Đạo).

Quí sang mặc kẻ võng dù riêng,

Phận bạc lo cho hết kiếp khiên.

(Đạo Sử).

Phận sao phận bạc như vôi,

Nước lưng đáy gáo, hương trôi dòng là

(Nữ Trung Tùng Phận).

PHẬN BÈO MÂY

Phận bèo mây là nói thân phận của người con gái linh đinh, bấp bênh như mây trôi bèo nổi, không có định hướng, không chỗ nương tựa.

Lênh đênh chút phận bèo mây,

Duyên kia đã vậy thân này nương đâu.

(Ai Tư Vãn).

Vẻ chi chút phận bèo mây,

Làm cho bể ái khi đầy khi vơi.

(Truyện Kiều).

PHẬN CẢI DUYÊN KIM

Phận cải duyên kim tức là nói duyên phận tốt đẹp, khắng khít nhau như nam châm hút kim loại, hổ phách hút hột cải.

Xem: Kim cải.

Cũng là phận cải duyên kim,

Cũng là máu chảy ruột mềm chớ sao?

(Truyện Kiều).

PHẬN LINH ĐINH

Phận linh đinh là phận trôi nổi, lênh đênh không cố định. Ý muốn nói phận người con gái như “Hạt mưa”, hoặc “Bèo nước” trôi nổi mênh mông, chẳng có sự lựa chọn nào.

Hạt mưa chút phận linh đinh,

Tấm son tạc lấy chữ trinh làm đầu.

(Gia Huấn Ca).

PHẬN LIỄU 分 柳

Hay “Phận liễu bồ”.

Liễu là loại cây yếu đuối mỏng mành, Bồ là cỏ bồ, một loại cây yếu ớt, nên người ta thường ví với người phụ nữ mềm yếu.

Phận liễu hay phận liễu bồ dùng để chỉ số phận của người đàn ba con gái.

1.- Phận liễu:

Tủi vì phận liễu một cành,

Liễu đi thì để mối tình cậy ai?

(Quan Âm Thị Kính).

Sông Ngân chưa bắc cầu Ô Thước,

Phận liễu còn e trận gió mưa.

(Thơ Chu Mạnh Trinh).

2.- Phận liễu bồ:

Hễ người mạnh thì hay cậy sức,

Phận liễu bồ lấy lực mưu mô.

(Phương Tu Đại Đạo).

PHẬN NGA MY

Phận: Phần chịu nhận lấy. Nga my: Lông mài phụ nữ đẹp giống như con ngài tằm.

Phận nga my là phận sự của người con gái đẹp.

Trau giồi cho xứng phận nga mi,

Tấn thối riêng lo kịp thế thì.

(Thánh Thi Hiệp Tuyển).

PHẬN TIỆN TỲ

Phận: Thân phận. Tiện tỳ 賤 婢: Người đầy tớ gái hèn kém.

Phận tiện tỳ là thân phận như là một con đầy tớ gái hèn hạ, xấu xa, ý xem thường người vợ.

Đừng xem ra phận tiện tỳ,

Quyền trong nội trợ cũng bì đồng nhau.

(Nữ Trung Tùng Phận).

PHẤT CHỦ 拂 麈

Phất chủ, Còn gọi phất trần là một thứ vật dụng gồm có cây cán ở đầu có chùm đuôi lông, dùng để phủi bụi hoặc đuổi ruồi muỗi. Cũng là một vật của các Tiên gia.

Theo Tự điển Thiều Chửu, chủ 麈 là một giống thú thuộc loài nai, như con hươu mà to, lúc đi đàn hươu theo sau, đuôi nó phẩy sạch bụi, ngày xưa thường dùng làm cái phất trần; vì thế nên có khi gọi cái phất trần là chủ vĩ 麈 尾.

Cây phất trần là bửu vật, có phép thuật rất huyền diệu của Thái Thượng Lão Quân, nên các Tiên gia thường có cầm cây phất chủ.

Xem: Phất trần.

Xuân Thu, Phất Chủ, Bát Vu,

Hiệp qui Tam Giáo hữu cầu chí chơn.

(Thánh Thi Hiệp Tuyển).

Xuân Thu định vững ngôi lương tể,

Phất chủ quét tan lũ nịnh thần.

(Thánh Thi Hiệp Tuyển).

Một kẻ Tiểu đồng phò Phất chủ,

Ðôi nàng Tiên nữ quạt hương trầm.

(Thiên Thai Kiến Diện).

PHẤT TRẦN 拂 塵

Phất trần cũng là cây phất chủ, là một bửu vật, có phép thuật rất huyền diệu của Thái Thượng Lão Quân, nên các Tiên gia thường có cầm cây phất trần.

Xem: Phất chủ.

Tiên phong phủi ngọn phất trần,

Liên đài đỡ gót đến gần Tây phương.

(Kinh Thế Đạo).

Trừ trần cấu, xủ phất trần,

Quen bờ biển trí, dựa gần non nhân.

(Nữ Trung Tùng Phận).

Phất trần đưa sẵn bền tay níu,

Cửa tịnh đã đành phận náu nương.

(Đạo Sử).

PHẤT TRI NHƠN SỰ 弗 知 人 事

Phất tri nhơn sự là chẳng biết việc người, dùng để chiết tự chữ Phật. Một bên chữ “Nhơn 人” là người, một bên chữ “Phất 弗” là chẳng, ghép lại là chữ “Phật 佛”.

Vậy gọi chữ Phật là phất tri nhơn sự.

Suy chữ nọ cho chơn,

Chữ Phật là "phất tri nhơn sự".

(Sãi Vãi).

PHẬT 佛

Do chữ Phạn là “Buddha”.

Chữ “Buddha”, Hán phiên âm là Phật, Việt phiên âm là Bụt. Theo Phạn ngữ, chữ Budh là một động từ có nghĩa là thức dậy, thức tỉnh, giác ngộ, hiểu biết.

Như vậy, Phật là người giác ngộ, người tỉnh thức, người sáng suốt hoàn toàn, thấy được chân tướng vũ trụ và cuộc đời, vượt thoát hết mọi khổ đau. Tóm lại, Phật là danh từ chung để tôn xưng những bậc giác ngộ có đầy đủ ba đức: Tự giác, Giác tha và Giác hạnh viên mãn.

Nhân sinh thành Phật dễ đâu,

Tu hành có khổ rồi sau mới thành,

(Quan Âm Thị Kính).

Ngán thay cái kiếp con người,

Thôi đành bến Phạm kiếm lời Phật răn.

(Nữ Trung Tùng Phận).

PHẬT ẤY LÀ LÒNG

Do câu “Phật tức tâm 佛 即 心” Phật là lòng, Phật là chất liệu của từ bi và tuệ giác trong lòng. Như vậy, tìm Phật ở đâu? Tìm Phật ở trong chính tự tâm chúng ta không đâu khác, ngoài tâm không có Phật.

Chúng sanh điên đảo, vọng động chấp Phật ở bên ngoài mà lìa bỏ cái tâm Phật vốn có sẵn của mình.

Phải suy Phật ấy là lòng,

Như đường gia thất cũng không cấm nào.

(Quan Âm Thị Kính)

PHẬT BIỂU 佛 表

Phật: Đức Phật. Biểu: Bài văn trình lên vua.

Bởi chữ “Phật cốt biểu 佛 骨 表”, là một biểu văn của Hàn Dũ tâu lên vua Đường.

Nguyên Đường Hiến Tông say mê đạo Phật, cho rước cốt Phật vào cung gấm. Hàn Dũ dâng biểu cực lực cản ngăn. Vua không nghe và đày ông ra làm thứ sử đất Triều Châu.

Ta từng coi sách nhà Đường,

Thấy lời "Phật biểu" họ Hàn biết tin.

(Dương Từ Hà Mậu).

PHẬT ĐÀI 佛 臺

Thường muốn thờ đức Phật, người ta phải xây một cái đài cao để dựng tượng Phật trên đó, nếu đài xây trong chùa thì gọi là điện Phật, nếu đài xây ngoài chùa thì gọi là “Phật đài”.

Nén hương đến trước Phật đài,

Nỗi lòng khấn chửa cạn lời vân vân.

(Truyện Kiều).

PHẬT PHÁP 佛 法

Pháp là một danh từ bao quát có nhiều ý nghĩa: Đạo, Quy luật, giáo lý của Đức Phật, giới luật, chân lý, và mọi hiện tượng…

Như vậy, Phật pháp bao gồm đạo, giáo lý, giới luật của Đức Phật, tức là nằm trong Tam Tạng Kinh của Phật giáo. Tam Tạng Kinh do 500 vị A La Hán, tức là những Đệ tử của Đức Phật kết tập, sau khi Phật nhập Niết Bàn, dưới sự chủ toạ của Nhứt Tổ Ma Ha Ca Diếp, chia thành ba tạng kinh: 1.- Kinh tạng là những lời Phật thuyết, 2.- Luật tạng là những giới luật do Đức Phật chế định, 3.- Luận tạng là tất cả những bài luận trình bày, giải thích giáo lý của Đức Phật.

Trừ yêu có Thánh Tề Thiên,

Qui y Phật pháp ở miền Tây phương.

(Xưng Tụng Công Đức).

PHẬT TÍCH 佛 跡

Phật tích là dấu vết của Phật.

Tục truyền rằng nơi động Hương Tích có Phật tích, tức là có những dấu vết của đức Phật Quan Thế Âm hoá kiếp ở đó.

Này suối Giải oan, này chùa Cửa võng,

Này am Phật tích, này động Tuyết quỳnh.

(Thơ Chu Mạnh Trinh).

PHẬT TỔ 佛 祖

Phật: Đức Phật. Tổ: Người mở đầu một tông phái.

1.-Phật tổ chỉ đức Thích Ca Mâu Ni, vì Ngài là vị Phật khai sáng một nền tôn giáo, nên Ngài được coi là vị tổ của Phật Giáo.

Thỉnh ông Phật tổ A Di,

Thập phương chư Phật phù trì giúp ông.

(Lục Vân Tiên).

Đầu vọng bái Tây Phương Phật Tổ,

A Di Đà Phật độ chúng dân,

(Kinh Tận Độ).

2.- Phật tổ còn có nghĩa là Phật và tổ sư.

Tổ sư là một người khai sáng ra một tông phái trong Phật Giáo, mỗi tông phái đều có Tổ sư riêng, như Đạt Ma là Tổ sư của Thiền Tông.

Chẳng đặng đừng, gắng công san bổ,

Lo đền ơn Phật, Tổ phải đang

(Hứa Sử Tân Truyện).

PHÉP CÔNG

Luật pháp công cộng, hay nói khác hơn “Phép công”, tức là phép nước áp dụng chung cho tất cả mọi người trong nước.

Sứ trời sớm giục đường mây,

Phép công là trọng, niềm tây sá nào.

(Chinh Phụ Ngâm Khúc).

Phép công chiếu án luận vào.

Có hai đường ấy muốn sao mặc mình.

(Truyện Kiều).

Ví biết phép công cơ thưởng phạt,

Đường tu sớm bước chí thong-dong.

(Thánh Thi Hiệp Tuyển).

PHÉP KHUÔN

Tức khuôn phép, là những phép tắc làm khuôn mẫu trong gia đình.

Dù chàng đổi dạ én anh,

Tề mi vẹn đạo, giữ gìn phép khuôn.

(Nữ Trung Tùng Phận).

PHÉP NHÀ

Phép nhà dịch từ chữ “Gia pháp 家 法”, nghĩa là những phép tắc được dùng để cư xử trong nhà.

May quan cả, rủi cho lê thứ,

Trong tộc gia cũng cứ phép nhà.

(Nữ Trung Tùng Phận).

PHÉP PHÂN THÂN

Phép phân thân là một pháp thuật chia thân thể của mình để hiện diện được nhiều nơi trong một lúc.

Các Đấng Thiêng Liêng vì phải độ chúng sanh ở khắp mười phương thế giới, nên phải dùng phép phân thân để thị hiện khắp mọi nơi.

Xiên lòng ngoài mặt cũng là ngay,

Biết phép phân thân gẫm quá tài.

(Đạo Sử).

PHẾ HƯNG 廢 興

Phế: Ngưng bỏ. Hưng: Nổi lên.

Phế hưng là nói sự sụp đổ, hay sự hưng thịnh của các triều đại, nghĩa bóng là suy thịnh.

Sóng lớp phế hưng coi vẫn rộn,

Chuông hồi kim cổ lắng càng mau.

(Thơ Huyện Thanh Quan).

Phế hưng đổi mấy cuộc cờ,

Thị phi chép để đến giờ làm gương.

(Quốc Sử Diễn Ca).

PHẾ THẠCH 肺 石

Phế thạch là một loại đá đỏ, tức là đá phổi. Đời nhà Châu, ở cửa thành có đặt một tảng phế thạch, những người bị oan khuất được đến đó bầy tỏ ý nguyện của mình, một viên quan ghi lấy, rồi tâu lên nhà vua.

Hiểu từ phế thạch khai phong khứ,

Mộ hạng Ô Đài quải nguyệt quy.

(Thơ Cao Bá Quát).

PHỆ TÊ HÀ CẬP 噬 臍 何 及

Phệ tê: Cắn rốn. Hà cập: Không sao kịp.

Phệ tê hà cập là cắn rốn sao kịp, là có ý nói một loại chồn hương ở dưới rốn có một loại xạ rất thơm. Mỗi khi bị săn đuổi và biết không sao thoát được các thợ săn, nó liền cắn lấy cục xạ ấy, nuốt đi vì nó biết do cục xạ ấy mà nó bị hại. Nghĩa bóng là ăn năn, hối hận không kịp.

Quan Vân Trường gặp Lữ Mông,

dễ sa cơ ấy;

mảng thấy chữ “Phệ tê hà cập”,

dạ những ngùi ngùi.

(Văn Tế Nguyễn Biểu).

PHI ĐẠO TẮC DÂM 非 盜 則 淫

Phi đạo: Không phải là kẻ trộm. Tắc dâm: Ắt là kẻ gian dâm.

Phi đạo tắc dâm là không phải bọn ăn trộm thì là kẻ tà dâm. Câu chữ trong luật pháp ngày xưa có câu: Dạ gian vô cố nhập nhân gia, phi đạo tắc dâm 夜 間 無 故 入 人 家, 非 盜 則 淫, nghĩa là ban đêm vô cớ vào nhà người ta, nếu không phải là đi ăn trộm thì là tà dâm.

Cóc kia! đâu đó tối tăm?

Dạ gian phi đạo tắc dâm chẳng lành.

(Truyện Trê Cóc).

PHI ĐIỂU THẤT QUẦN 飛 鳥 失 群

Phi điểu: Chim bay. Thất quần: Mất bầy, lạc bầy.

Phi điểu thất quần là chim bay bị lạc đàn, ý nói bị bơ vơ, lạc lỏng không biết nương tựa vào đâu.

Hình như phi điểu thất quần,

Lạ lùng khôn nẻo ẩn thân náu hình.

(Nữ Tú Tài).

PHI HUỲNH 飛 螢

Phi: Bay. Huỳnh: Con đom đóm.

Phi huỳnh là con đom đốm bay ban đêm. Đom đốm là loại côn trùng thân tựa con ruồi, có hai cánh, sau bụng có một chất phát ra ánh sáng vào lúc ban đêm, hay nơi chỗ tối, thường bay trên cây cỏ vào mùa hè và mùa thu.

Vắng tanh nào thấy vân mồng,

Hơi thê lương lạnh ngắt song phi huỳnh.

(Cung Oán Ngâm Khúc).

PHI PHÙ TRÍ QUỶ 非 符 致 鬼

Phi phù: Thổi bùa bay. Trí quỷ: gọi quỷ đến.

Phi phù trí quỷ có nghĩa là đốt lá bùa thổi bay đi để gọi quỷ đến.

Gần miền nghe có một thầy,

Phi phù trí quỷ cao tay thông huyền.

(Truyện Kiều).

PHI TẦN 妃 嬪

Phi Tần là hai trong nhiều chức tước mà vua phong cho các bà vợ. Hoàng hậu là phẩm cao nhất, kế là Phi, tiếp theo là Tần.

Chữ Phi tần được người ta dùng để gọi chung các bà vợ của vua.

Đòi đẳng thấp cao,

Phận quý tiện tôn ty có khác.

Toan bề ân đãi,

Chức phi tần tường ngự càng nhiều.

(Cung Trung Bảo Huấn).

Thúy hoàn riêng được hẳn hoi,

Đổi hình tỳ thiếp, thay ngôi phi tần.

(Nhị Độ Mai).

PHI TINH ĐÁI NGUYỆT 披 星 戴 月

Mang sao đội nguyệt, ý muốn nói đêm ngày đi lại cực nhọc, làm lụn vất vả.

Sách Lữ Thị Xuân Thu chép: Ông Mật Tử Tiện, tên hiệu là Bất Tề, làm quan đất Đan Phụ, ông ngồi khảy đờn mà địa phương được trật tự, ông không ra khỏi dinh mà xứ sở được an trị.

Ông Vu Tử Mã Kỳ về sau cũng làm quan tại đất Đan Phụ, mang sao ra (Đi sớm), đội nguyệt về (Về tối), đêm ngày không rảnh công việc, cho nên đất Đan Phụ mới được trị an. Do đấy, ông Tử Kỳ mới hỏi ông Tử Tiện rằng: Ngài khảy đờn mà đất Đan Phụ trị, chẳng thấy ngài nhọc với công việc, sao vậy? Ông Tử Tiện nói: Tôi dùng người, ngài dùng sức! Kẻ dùng người thì rảnh rang, kẻ dùng sức thì nhọc nhằn. Ông Tử Kỳ nói: Thế là tôi thi thố chưa đúng chỗ vậy.

Phi tinh đái nguyệt mang mang khứ.

Vạn lý bôn hành đáo Giới quan.

(Nhạc Hoa Linh).

PHI THỊ 非 是

Do chữ “Thị phi 是 非” là phải quấy.

Phi: Quấy, trái. Thị: Phải.

Phi thị cũng như thị phi chỉ sự đúng sai, phải quấy.

Xem: Thị phi.

Nên hư trối mặc đời phi thị,

Lam lụ buồn cười bấy lũ trâu.

(Đạo Sử).

Phi thị mặc đời nơi quán tục,

An nhàn rảnh dạ khách Thiên Thai.

(Đạo Sử).

PHI THƯỜNG 非 常

Chẳng phải là bình thường. Hán Thư có câu: Cái hữu phi thường chi công, tất đãi phi thường chi nhân 蓋 有 非 常 之 功, 必 待 非 常 之 人, tức là bởi có công phi thường, nên phải đợi kẻ phi thường.

Đồng nghĩa với chữ “Phi phàm 非 凡”, tức là vượt hẳn sự tầm thường.

E thay những dạ phi thường,

Dễ dò rốn bể khôn lường đáy sông!

(Truyện Kiều).

Từ khi gặp biến phi thường,

Chẳng hay đâu đấy tìm phương lánh mình.

(Nhị Độ Mai).

Ngồi trông con đặng phi thường,

Mẹ đem con đến tận đường hằng sanh.

(Tán Tụng Công Đức).

Cương trực lòng như người Thánh trước,

Trước làm quân tử tánh phi thường.

(Đạo Sử).

PHÍ PHÒNG 費 房

Tức Phí Trường Phòng 費 長 房 là người Đông Hán, quê ở Nhữ Nam theo vị tiên là Hồ Công vào núi học đạo. Học không thành xin về, Hồ Công cho một cây gậy và nói: Cây gậy thâu ngắn đường đất, đi đâu cũng đến cả. Phí Trường Phòng cỡi lên gậy, chỉ chốc lát là về đến nhà.

Phí Trường Phòng có dạy một người học trò là Hoàn Cảnh, gần đến ngày trùng cửu (Tức mồng 9 tháng 9), ông bảo cho Cảnh biết rằng: Vào ngày ấy, cả nhà ngươi sẽ gặp cảnh tai biến, mỗi người phải lấy nhánh hoa Thù du buộc vào tay, lên núi cao uống rượu cúc thì sẽ tránh được tai hoạ. Hoàn Cảnh làm theo lời thầy. Chiều hôm đó, Cảnh trở về nhà thấy gà chó trâu dê đều bị chết sạch.

Việc chi mà gã Phí Phòng,

Hoà hay nhủ khách đều cùng lên cao.

(Tứ Thời Khúc Vịnh).

PHÌ GIA 肥 家

Phì: Mập béo. Gia: Nhà.

Bởi chữ “Vinh thân phì gia 榮 身 肥 家” là làm vẻ vang cho bản thân mình, và béo mập cho gia đình mình.

Phì gia tức là chỉ biết lo cho gia đình mình to béo.

Làm tôi chẳng giữ sạch trong,

Phì gia ích kỷ thửa lòng làm sao.

(Hạnh Thục Ca).

PHÌ MÃ KHINH CỪU 肥 馬 輕 裘

Phì mã: Ngựa béo. Khinh cừu: Áo cừu nhẹ.

Phì mã khinh cừu là ngựa béo áo cừu nhẹ, dùng để tả cảnh giàu sang quyền quý.

Bài thơ cổ có câu:

Bồng đầu cấu diện chỉ như thế,

Phì mã khinh cừu hỏi ở đâu?

(Cổ Thi).

PHỈ MÔI BẤT ĐẮC 匪 媒 不 得

Phỉ môi bất đắc là không có ông mai chẳng được, ý nói phải nhờ mai mối.

Do trong Kinh Thi có câu: Phạt kha như hà? Phi phủ bất khắc. Thú thê như hà? Phỉ môi bất đắc, nghĩa là chặt cây như thế nào? Không có rìu chẳng được. Cưới vợ như thế nào? Không có ông mai chẳng được.

Xem: Phạt kha.

Phạt kha thi ấy đinh ninh,

Phỉ môi bất đắc, xin anh liệu lường.

(Thanh Hoá Quan Phong).

PHỈ PHONG 菲 葑

Tên hai thứ rau: Rau phỉ rau phong, dùng để chỉ quê mùa mộc mạc.

Kinh Thi có câu: Thái phong thái phỉ 采 葑 采 菲, nghĩa là hái rau phong hái rau phỉ. Hai thứ rau này nhà nghèo thường hái để ăn, nên người nghèo cũng gọi là phong phỉ.

Ngần ngừ nàng mới thưa rằng:

Thói nhà băng tuyết, chất hằng phỉ phong.

(Truyện Kiều).

 

PHIÊN LY 藩 籬

Phiên: Dãy hàng rào. Ly: Hàng rào tre.

Phiên ly chỉ hàng rào chung quanh nhà.

Trong thời phong kiến, nhà vua phong đất đai chung quanh cho các hoàng thân để giúp triều đình giữ bờ cõi, tựa như hàng rào che chỡ cho vườn nhà.

Do đó, chữ “Phiên ly” còn có nghĩa là che chỡ cho triều đình.

Thúc phụ là lương đống Hàn gia,

Bài thành thiệt phiên ly ngã quốc.

(Nhạc Hoa Linh).

Mười năm chuyên mặt phiên ly,

Uy gia bốn cõi, ân thùy một châu.

(Quốc Sử Diễn Ca).

PHIÊN QUỐC 藩 國

1.- Phiên Quốc là các nước chư hầu.

Phiên: Che chắn. Quốc: Nước.

Vua phong cho chư hầu đất đai thành một nước nhỏ cai trị để bảo vệ đất đai chung quanh nhà vua, gọi là phiên quốc.

2.- Phiên Quốc còn dùng để gọi nước Phiên, một nước ở phương bắc Trung Quốc, tức là Hung Nô hay rợ Hồ.

Nơi Phiên quốc xôn xao lượng thảm,

Hạnh Nguơn xưa đã dám hy sinh.

(Nữ Trung Tùng Phận.

PHIÊN THẦN 藩 臣

Phiên: Đất đai bảo vệ cho nhà vua. Thần: Bề tôi.

Phiên thần là một viên quan có uy quyền lớn lao, được vua phong đóng giữ để bảo vệ lãnh thổ của nhà vua. Vị phiên thần đó, gọi là quan phiên trấn.

Tướng môn nối chức phiên thần,

Con là Tuệ Độ thêm phần uy danh.

(Quốc Sử Diễn Ca).

Binh qua trải bấy nhiêu ngày,

Mới sai Lục Dận sang thay phiên thần.

(Quốc Sử Diễn Ca).

PHIÊN VƯƠNG 藩 王

Hay “Phan vương”.

Phiên: Che chắn. Vương: Một cái tước lớn vua phong cho các hoàng thân hay các quan đại thần.

Phiên vương là một tước vương phong cho các chư hầu cai trị để bảo vệ nhà vua.

Kìa Văn Đế vua hiền Hán đại,

Vâng ấn phong ngoài cõi Phiên vương.

(Nhị Thập Tứ Hiếu).

Đều thời kính phục uy trời,

Xưng thần chức chịu cõi ngoài Phiên vương.

(Song Tinh Bất Da).

Trà mi kém sắc hơn hường,

Tiếng cười Bao Tỷ hơn hờn Phan Vương.

(Nữ Trung Tùng Phận).

PHIẾN BỐI DIỆP

Bối diệp 貝 葉 tức là lá cây bối.

Ngày xưa bên xứ Ấn Độ khi chưa phát minh ra giấy, kinh Phật thường được chép trên lá bối, nên gọi là phiến lá bối.

Kinh Pháp Hoa giảng đã mưa sùng sục,

đượm áo nạp đùng đùng;

Phiến bối diệp tụng thổi gió hiu hiu,

quạt lòng trần thẩy thẩy.

(Thập Giới Cô Hồn).

PHIỀN LUỴ 煩 累

Phiền: Rắc rối. Luỵ: Ràng buộc.

Phiền luỵ là ràng buộc những việc phiền phức, hay rắc rối.

Chẳng lợi danh gì lại hoá hay,

Chẳng ai phiền luỵ chẳng ai rầy.

(Thơ Nguyễn Công Trứ).

PHIỀN NÃO 煩 惱

Phiền não là buồn bực.

Theo Phật, phiền não là những tâm hành có tính cách tiêu cực, có tác dụng làm náo loạn, làm cho mất đi sự an vui. Có ba loại phiền não chính: Tham, sân, si và sáu thứ phiền não căn bản là tham, sân, si, mạn, nghi, tà kiến, Đó là sáu phiền não gốc, có khả năng làm phát sinh ra nhiều thứ phiền não khác.

Song đường thấy sự ngạc nhiên,

Ruột tằm bối rối, thêm phiền não ra.

(Quan Âm Thị Kính).

Biết đâu rằng quỉ rằng tiên,

Một may một rủi thôi phiền não chi.

(Bích Câu Kỳ Ngộ).

Sống đã chịu một đời phiền não,

Thác lại nhờ hớp cháo lá đa,

(Thập Loại Chúng Sinh).

Nương phướn Tây Thiên về cảnh tịnh,

Bỏ nơi phiền não chịu ai bi.

(Đạo Sử).

PHIỆT DUYỆT

Ngày xưa, triều đình viết công trạng cho các vị công thần vào một cái bảng đem treo bên tả, gọi là “Phiệt”, treo bên hữu gọi là “Duyệt”.

Về sau, người ta gọi những gia đình quyền quý là “Phiệt duyệt”.

Mở dòng phiệt duyệt, rạng nền tổ tông.

(Thơ Nguyễn Khuyến).

PHIẾU MAI 標 梅

Quả mơ rụng.

Bởi câu: Phiếu mai vị hôn kỳ dĩ quá 標 梅 謂 婚 期 已 過, phiếu mai là nói hôn kỳ đã qua.

Kinh Thi có câu: Phiếu hữu mai, kỳ thật thất hề. Cầu ngã thứ sĩ, đãi kỳ kiết hề 標 有 梅 其 實 七 兮, 求 我 庶 士, 待 其 吉 兮, nghĩa là có bảy ô mai rụng, tìm bạn thứ dân ta, kịp lúc nó tốt lành. Ý muốn nói quả mai đã rụng tức đến thời kỳ con gái nên lấy chồng, nếu không thì hôn kỳ sẽ qua mất.

Phiếu mai chi dám tình trăng gió,

Bồ liễu thôi đành phận mỏng manh.

(Thơ Hồ Xuân Hương).

PHIẾU MẪU 漂 母

Bà mụ giặt lụa.

Điển tích chép trong Sử Ký: Lúc còn hàn vi, Hàn Tín ngồi câu dưới thành. Gần đó, có nhiều bà làm nghề giặt hàng lụa, trong đó có bà thấy Hàn Tín đói, mới cho cơm ăn, giúp hơn mười ngày như vậy. Bà ấy được gọi là “Phiếu mẫu”.

Tín nói rằng: Tôi nguyện sẽ đền đáp ơn nặng của bà. Nghe vậy, bà giận nói: Làm người trượng phu, không kiếm đủ miếng ăn, tôi thấy thương tình cấp dưỡng, chứ đâu phải mong đền đáp?

Sau này, Hàn Tín được phong vương, mời bà phiếu mẫu đến tặng nghìn vàng.

Thế này của chửa xứng công,

Nặng ơn Phiếu mẫu, nhẹ lòng Vương tôn.

(Truyện Phan Trần).

Nghìn vàng gọi chút lễ thường,

Mà lòng Phiếu mẫu mấy vàng cho cân.

(Truyện Kiều).

Cơm Phiếu Mẫu hẩm xì,

đòi tuế nguyệt phải ngậm ngùi tân khổ.

(Tài Tử Đa Cùng Phú).

PHÍM ĐỒNG

Phím: Phím đàn. Đồng: Gỗ ngô đồng.

Phím đồng là cây đàn làm bằng loại gỗ cây ngô đồng 梧 桐, tức gỗ vong.

Có khi vắng vẻ thư phòng,

Đốt lò hương giở phím đồng ngày xưa.

(Truyện Kiều).

PHÍM LOAN

Trên cây đàn có Loan phụng trụ là cái trục dây đàn đóng kề nhau. Chim loan là chim mái, chim phụng là chim trống. Loan phụng ví như vợ chồng.

Phím loan là cái phím đàn cũng có đôi, được gắn chặt keo, chế bằng máu chim loan để ví vợ chồng.

Buồng văn hơi giá như đồng,

Trúc se ngọn thỏ, tơ chùng phím loan.

(Truyện Kiều).

Sắt cầm gượng gảy ngón đàn,

Dây uyên kinh đứt, phím loan ngại chùng.

(Chinh Phụ Ngâm Khúc).

Chừ sao chăn chiếu lạnh lùng.

Phím loan nín bặt, tranh tòng đứt dây.

(Nữ Trung Tùng Phận).

PHÍM TƠ ĐỒNG

Phím: Phím đàn. Tơ đồng: Dây tơ và đàn làm bằng gỗ ngô đồng.

Phím tơ đồng là phím đàn làm bằng gỗ ngô đồng và dây đàn bằng dây tơ. Ý nói tình yêu vợ chồng hoà thuận, khắng khít nhau.

Rủi ro khi rã phím tơ đồng,

đình thuyền bá thà cam một lẻ.

(Tử Tế Mẫu Văn).

PHÓ CỬ 赴 舉

Phó: Đi đến. Cử: Cất lên, cử đến.

Phó cử là cử đến.

Nghe lời như dẹp cơn nồng,

Nhân kỳ phó cử quyết lòng tầm phương.

(Hoa Tiên Truyện).

PHÓ DUYỆT 傅 說

Phó Duyệt là một nhà chính trị có tài ngang với Y Doãn. Ông còn có tên khác nữa là Phó Nham. Sách Thượng Thư chép: Đời Thương, thời vua Cao Tông Võ Định, Phó Duyệt ở ẩn cày ruộng ở đất Bản Trúc. Vua Cao Tông nằm chiêm bao thấy Trời cho một vị tướng hiền giúp nước, mới khiến thợ vẽ hình, rồi theo hình mà dò tìm thì được Phó Duyệt.

PHÓ Y 傅 伊

Phó: Tức là Phó Duyệt, một vị Tể tướng đời nhà Ân, sinh quán ở đất Bản Trúc. Tương truyền, thời hàn vi, ông phải đi cuốc đất ở Phó Nham để độ nhựt. Nhờ điềm mộng thấy trời ban cho vị hiền tài, vua Ân Cao Tông mới rước về đãi như bậc Thượng phụ. Từ đó, Phó Duyệt đem hết tài đức dốc lòng lo cho đất nước nhà Ân.

Y: Tức là Y Doãn, một vị hiền tướng đời nhà Thương, tên Chí, cày cấy ở đất Hữu Sằn. Vua Thành Thang ba lần đem lễ vật đến mời mới theo về giúp, lập nên công lớn cho nhà Thương.

Gió thanh hay hẩy gác vàng,

Thảnh thơi chèo Phó, nhẹ nhàng gánh Y.

(Truyện Hoa Tiên).

Ông Y ông Phó ôm tài,

Kẻ cày người cuốc đoái hoài chi đâu?

(Lục Vân Tiên).

PHÓ KINH 赴 京

Phó: Đi đến. Kinh: Chỉ kinh đô.

Phó kinh là đi đến Kinh đô.

Mới vâng ấm bổ phó kinh,

Đến mừng nhân kể ngọn ngành sự em.

(Hoa Tiên Truyện).

PHÓ LỴ 赴 蒞

Phó: Đi đến. Lỵ: Đi đến nơi làm việc quan.

Phó lỵ là đến nơi được bổ nhiệm để nhận công việc, hay nói khác hơn, quan chức đến nhận nhiệm sở.

Xem: Phó nhậm.

Yên xong trở mũi thuyền đi,

Kẻ thì phó lỵ người thì tiến kinh.

(Nhị Độ Mai).

PHÓ NHẬM 赴 任

Phó: Đi đến. Nhậm (Hay nhiệm): Gánh vác.

Phó nhậm là đi đến chỗ làm việc quan, tức đến nhận nhiệm sở.

Hoạ là dun rủi gặp nhau,

Vội vàng phó nhậm giục mau đăng trình.

(Ngọc Kiều Lê).

PHÓ QUAN 赴 官

Phó: đi đến. Quan: Viên chức triều đình cai trị ở địa phương.

Phó quan là đi đến nhận chức quan.

Sắm xanh xe ngựa vội vàng,

Hai nhà cùng thuận một đường phó quan.

(Truyện Kiều).

PHÓ THANG 赴 湯

Phó: Đi đến. Thang: Nước nóng, nước sôi.

Phó thang là lội trong nước sôi nước nóng, ý chỉ gặp cảnh dầu sôi nước bỏng.

Phép hay đạo hoả phó thang.

Ngồi gươm đứng giáo mở đàng thiên hoang.

(Lục Vân Tiên).

PHÒ LƯU DỰNG THỤC

Phò Lưu: Theo phò tá Lưu Bị. Dựng Thục: Xây dựng nên nghiệp nhà Thục.

Phò Lưu dựng Thục là theo phò tá Lưu Bị, giúp đánh dẹp bắc để dựng nên nhà Thục.

Xem Quan Võ.

Tiết nghĩa trung can Hớn đảnh xây,

Phò Lưu dựng Thục một lòng ngay.

(Đạo Sử).

PHÒ Mà駙 馬

Phò: Hay phụ là ngựa kéo xe phụ, đi theo hầu chiếc xe của vua. Mã: Ngựa.

Đời nhà Hán có chức Phò mã đô uý là một chức quan võ, hàm tòng tam phẩm, theo trông những chiếc xe đi hầu xe vua. Đến sau này, người nào lấy công chúa thì giữ chức Phò mã đô uý.

Ở Việt Nam ta, người nào được làm rể vua đều gọi là Phò mã.

Mặc lòng nghĩ ngợi khoan hòa,

Kén ngôi Phò Mã đời mai sau.

(Tây Sương).

Dinh Phò Mã tiềm tàng tới đó,

Thăm Thứ bà tin cũng về đây.

(Nhạc Hoa Linh).

PHONG BA 風 波

Phong: Gió. Ba: Sóng.

Phong ba là sóng gió, dùng để chỉ những sự vất vả, nguy hiểm như chiếc thuyền đi giữa biển gặp sóng gió.

Đã gần chi có điều xa?

Đá vàng đã quyết phong ba cũng liều.

(Truyện Kiều).

Cánh buồm bể hoạn mênh mang,

Cái phong ba khéo cợt phường lợi danh.

(Cung Oán Ngâm Khúc).

Phong ba dầu được dìu qua khỏi,

Nhớ bởi chung nhau kết dải đồng.

(Thánh Thi Hiệp Tuyển).

Cân đai tuế nguyệt trêu hồn bướm,

Tên tuổi phong ba lắm bụi hồng.

(Đạo Sử).

PHONG BÁC 封 駁

Phong: Đóng kín, niêm phong. Bác: Gạt bỏ vì không đồng ý.

Phong bác tức là chiếu chỉ đưa đến có chỗ nào không hợp, niêm phong để trả lại, kèm theo nêu ý kiến cần gạt bỏ.

Đài trang còn những đâu đâu,

Hãy đem phong bác con hầu thử xem.

(Hoa Tiên Truyện).

PHONG CƯƠNG 封 疆

Phong: Ranh giới. Cương: Biên giới.

Phong cương là bờ cõi, tức là giới hạn biên giới giữa hai Quốc gia.

Đầu sai Thạch Đái trị dân,

Cầm quyền tiết việt giữ phần phong cương.

(Quốc Sử Diễn Ca).

Mở mang bờ cõi phong cương,

Thay Lê diệt Trịnh sửa sang mối giường.

(Hạnh Thục Ca).

Xa thơ hầu ngã nước nhà nghiêng,

Ai giữ phong cương đặng vững bền.

(Đạo Sử).

PHONG ĐÀO 風 濤

Phong: Gió. Đào: Sóng lớn.

Cũng như chữ “Phong ba 風 波”, phong đào cũng chỉ sóng gió, dùng để ví sự thịnh nộ hung hăng, hay cảnh gian nan vất vả của cuộc đời.

Việc chi đang giận đang hờn,

Chớ hề la chửi, lớn cơn phong đào.

(Huấn Nữ Ca).

PHONG ĐÌNH 楓 庭

Phong: Cây phong, tức loại cây bàng. Đình: Sân.

Ngày xưa, ở triều đình, nơi sân chầu thường có trồng cây phong, tức cây bàng, một loại cây vào mùa thu lá đỏ, có vẻ đẹp và mát mẻ, vì vậy sân chầu của vua được gọi là phong đình.

Thiên ân ban trước phong đình,

Ba tuần ngự tửu hai cành cung thoa.

(Nhị Độ Mai).

PHONG ĐÔ 酆 都

Phong Đô, Địa ngục, A tỳ, tức cõi giam cầm và trừng trị các tội hồn gây nhiều ác nghiệp lúc còn sống nơi thế gian. Theo Phật Giáo, Đức Địa Tạng Vương Bồ Tát làm giáo chủ cõi Phong Đô, nên Ngài được gọi là Phong Đô Đại Đế.

Sư rằng: Nơi chốn Phong đô,

Cầm cân phước tội, trị đồ hung hoang.

(Dương Từ Hà Mậu).

Lão Nhan là vị tiên linh,

Há không rõ đặng sự tình Phong đô?

(Dương Từ Hà Mậu).

Phong trần quen thú cung âm,

Cảnh thăng ngơ ngẩn lạc lầm Phong đô.

(Kinh Tận Độ).

Cảm quang diêu động tâm tu,

Khai cơ giải thoát mở tù Phong đô.

(Kinh Thế Đạo)

PHONG GẤM RỦ LÀ

Phong gấm: Gấm phong thân thể lại, có nghĩa ăn mặc quần áo bằng gấm vóc. Rủ là: Phủ che màn là hay màn the, tức thứ lụa dệt thưa rất đẹp.

Phong gấm rủ là ăn mặc sang trọng, sung sướng, được gia đình nâng niu chìu chuộng. Ý chỉ giàu sang.

Khi sao phong gấm rủ là,

Giờ sao tan tác như hoa giữa đường?

(Truyện Kiều).

PHONG HẠC 風 鶴

Tức là gió và hạc. Bởi câu “Phong thanh hạc lệ 風 聲 鶴 唳” nghĩa là hạc reo gió động, ý muốn diễn tả làm kinh hồn binh lính thua chạy.

Sách Đông Tấn chép: Chúa Phù Kiên nước Tần đem binh đi cướp nước Tấn. Triều đình nhà Tấn bèn sai ông Tạ Huyền và ông Tạ Thạch chống giặc. Hai ông phá tan được giặc Tần. Những tàn quân của Tần thua chạy, khi nghe tiếng gió reo, hạc kêu đều hoảng kinh hồn vía, tưởng là binh Tấn.

Tiếng phong hạc phập phòng hơn mười tháng,

trông tin quan như trời hạn mong mưa.

(Nghĩa Sĩ Cần Giuộc).

PHONG HOÁ CHI NGUYÊN 風 化 之 源

Phong hoá: Phong tục và giáo hoá. Chi nguyên: Cái nguồn gốc.

Phong hoá chi nguyên tức là cái nguồn gốc của phong tục và giáo hoá.

Phu thê phong hoá chi nguyên,

Sự vong như thể sự tồn kẻo quê.

(Truyện Trinh Thử).

PHONG HOẢ 烽 火

Ngày xưa để truyền tin có giặc cho nhanh chóng, người ta thường đốt lửa trên một cái đài cao, gọi là “Phong hoả đài” để báo tin có giặc.

Phong hoả dùng để chỉ giặc giã.

Đường Thi: Phong hoả liên tam nguyệt, Gia thư để vạn niên 烽 火 連 三, 家 書 抵 萬 年, nghĩa là giặc giã luôn ba tháng, Thư nhà quý nghìn vàng.

PHONG LÔI 風 雷

Phong: Gió thổi. Lôi: Sấm sét.

Phong lôi là trời nổi cơn sấm sét. Phong lôi còn dùng để chỉ người nổi cơn giận dữ như sấm sét.

Phong lôi nổi trận bời bời,

Nặng lòng e ấp tính bài phân chia.

(Truyện Kiều).

PHONG LƯU 風 流

Phong: Gió. Lưu: Nước chảy.

Phong lưu là gió thoảng nước trôi.

Từ ngữ này dùng để chỉ những người học thức, có phong độ thanh nhã, cử chỉ đài các cuộc sống lãng mạn, trái với sự quê mùa ty tiện.

Phong lưu rất mực hồng quần,

Xuân xanh sấp xỉ tới tuần cập kê

(Truyện Kiều).

Khách phong lưu đương chừng niên thiếu,

Sánh nhau cùng dan díu chữ duyên.

(Chinh Phụ Ngâm Khúc).

Thú phong lưu cũng ít nhiều,

Đèn chong vẻ tố, lò thiêu bụi trần.

(Mai Đình Mộng Ký).

Dầu trẻ đã phong lưu quen tánh,

Mình đừng ngăn trẻ lánh điều vui.

(Phương Tu Đại Đạo).

PHONG MỘC 風 木

Hay “Phong thụ 風 樹”, tức cây và gió.

Bởi câu: Thụ dục tĩnh nhi phong bất tức, tử dục dưỡng nhi thân bất tồn 樹 欲 靜 而 風 不 息, 子 欲 養 而 親 不 存, nghĩa là cây muốn lặng mà gió chẳng dừng, con muốn phụng dưỡng mà cha mẹ không còn. Ý nói người con than tiếc cha mẹ đã mất, không kịp chăm lo, phụng dưỡng.

Viện mà khóc kể lôi thôi,

Sầu than phong mộc đoạn rồi như không.

(Thanh Hoá Quan Phong).

Thấy chữ "Bình lôi" thơ cũ,

chi xiết não nùng;

Nghe câu "Phong mộc" ngày xưa,

càng thêm bát ngát.

(Dương Từ Hà Mậu).

PHONG NỘN NHUỴ 封 嫩 蕊

Phong: Đóng kín. Nộn nhuỵ (Hay nộn nhị): Nhuỵ hoa tươi, non.

Phong nộn nhuỵ là hoa còn tươi non, nhuỵ hoa còn phong kín, ý muốn ví người thiếu nữ mới lớn, còn ngây thơ, trinh trắng.

Hoa xuân nọ còn phong nộn nhị,

Nguyệt thu kia chưa hé hàn quang.

(Chinh Phụ Ngâm Khúc).

PHONG NGUYỆT 風 月

Phong: Gió. Nguyệt: Trăng.

Phong nguyệt là trăng và gió, chỉ những người yêu thích cảnh trăng trong gió mát, vui với quang cảnh thiên nhiên không thiết đến cảnh phồn hoa náo nhiệt của cuộc đời vật chất.

Phong nguyệt là trăng gió, còn có nghĩa trai gái tình tự với nhau.

1.- Chỉ cảnh trăng trong gió mát:

Kho thu phong nguyệt đầy qua nóc,

Thuyền chở yên hà nặng với then.

(Quốc Âm Thi Tập).

Đồ thư một quyển nhà làm của,

Phong nguyệt năm hồ khách nổi thuyền.

(Bạch Vân Quốc Ngữ).

Ba gian phong nguyệt hứng thừa,

Bốn mùa đều có xuân ưa bốn mùa.

(Ngoạ Long Cương Vãn).

2.- Chỉ sự tình tự của trai gái:

Quở rằng: Ai nhủ người mà?

Đặt bày phong nguyệt, dèm pha cương thường.

(Hoa Tiên Truyện).

PHONG NGHI 風 儀

Phong: Phong lưu. Nghi: Dáng dấp bề ngoài.

Phong nghi là cốt cách uy nghi đỉnh đạc.

Húy Phương Châu, tự Diệc Thương,

Phong nghi khác giá, từ chương tót loài.

(Hoa Tiên Truyện).

PHONG NHà風 雅

Phong: Tức là Quốc phong, tên một thiên trong Kinh Thi, nói về thói tục trong nhân gian. Nhã: Tức Đại Nhã và Tiểu Nhã, tên hai thiên trong Kinh Thi, thường nói về triều đình.

Phong nhã dùng để chỉ những gì có cái vẻ văn chương, thanh nhã.

Phong tư tài mạo tuyệt vời,

Vào trong phong nhã, ra ngoài hào hoa.

(Truyện Kiều).

PHONG NHUỴ 封 蕊

Phong: Đóng kín. Nhuỵ (Hay nhị): Nhuỵ hoa, có công dụng truyền giống cho cây.

Phong nhuỵ tức là nhuỵ hay nhị hoa còn nguyên, nói người con gái còn ngây thơ trinh trắng.

Nghĩ rằng trong đạo vợ chồng,

Hoa thơm phong nhị trăng vòng tròn gương.

(Truyện Kiều).

PHONG QUANG 風 光

Phong quang là gió và ánh sáng.

Cổ thi có câu: Nhật hoa xuyên thượng động, phong quang thao tế phù 日 華 川 上 動, 風 光 草 際 浮, nghĩa là ánh sáng mặt trời rực rỡ, lay động trên mặt nước, ánh sáng của gió nổi trên cỏ. Lời chú thích của Ngũ Thần: Gió không có ánh sáng, ánh sáng nằm trên cỏ. Mỗi khi gió thổi đến lay động ánh sáng ấy, khiến ta cảm tưởng gió có ánh sáng.

1.- Phong quang được dùng để chỉ phong cảnh.

Bầu trời riêng chiếm phong quang,

Cảnh nhường quyến khách, khách nhường quên xa.

(Hoa Tiên Truyện).

Phong quang lạ khác dấu xưa,

Ao tù sen rũ, rào thưa, cúc cằn.

(Bích Câu Kỳ Ngộ).

Nay mừng thiên hạ thái bình,

Tiết xuân vui vẻ điện đình phong quang.

(Thanh Hoá Quan Phong).

2.- Phong quang dùng chỉ phẩm cách đẹp đẽ.

Triều thiên nhứt lộ định phong quang,

Bất nhạ trần ai khả quí nhàn.

(Đạo Sử).

PHONG SẮC 豐 嗇

Phong: Nhiều, hơn. Sắc: Ít, kém.

Phong sắc do câu “Phong vu bỉ, sắc vu thử 豐 于 彼, 嗇 于 此” nghĩa là hơn bên này, kém bên kia.

Xem: Bỉ sắc tư phong.

Khuôn tạo hoá dẫu rằng phong sắc,

Nợ phù sinh phó mặc bi hoan.

(Tự Tình Khúc).

PHONG SƯƠNG 風 霜

Phong sương là gió và sương.

1.- Phong sương dùng để chỉ phong cảnh gồm có sương và gió:

Phong sương được vẻ thiên nhiên,

Mặn khen nét bút càng nhìn càng tươi.

(Truyện Kiều).

2.- Phong sương chỉ sự gian nan cực khổ, đi giữa gió sương:

Xin vì chàng xếp bào cởi giáp,

Xin vì chàng giũ lớp phong sương.

(Chinh Phụ Ngâm Khúc).

PHONG TAO 風 騷

Phong: Tức là thiên Quốc Phong trong Kinh Thi. Tao: Tác phẩm Ly Tao của Khuất Nguyên, là những lời hoa mỹ và trang nhã.

Phong tao là tiếng dùng để chỉ cái gì văn hoa và thanh nhã.

Ngửa nghiêng lưng túi phong tao,

Nước, non, mây, gió, chất vào còn vơi.

(Bích Câu Kỳ Ngộ).

Phong tao ra dạng con người,

Dịu dàng nét mặt ra loài văn nhân.

(Tự Tình Khúc).

PHONG TÌNH 風 情

Phong: Gió. Tình: Chỉ sự yêu thương giữa trai gái.

Phong tình là tình trăng gió, tình ân ái giữa đôi trai gái. Phong tình chỉ mối tình không bền chặt, tình như gió thoảng qua. Ý muốn nói người lẵng lơ, chơi bời lãng mạn.

Chẳng ngờ gã Mã Giám Sinh,

Vẫn là một đứa phong tình đã quen.

(Truyện Kiều).

Dở xem một chuyện phong tình,

Cho loan nhớ phụng, cho mình nhớ ta.

(Thanh Hoá Quan Phong).

Phải rằng: Dì gió hay không?

Phong tình đem thói lạ lùng trêu ai?

(Thơ Tản Đà).

Cao niên biết tuyển hiền đáng mặt,

Khỏi lầm mưu kẻ giặc phong tình.

(Nữ Trung Tùng Phận).

Coi chừng lựa sách, thơ, tuồng, truyện,

Những phong tình đừng khiến cho coi.

(Phương Tu Đại Đạo).

 

PHONG TOẠI 烽 燧

Hậu Hán Thư chép: Đại tướng quân Đỗ Mậu đồn bắc biên, trúc đình hầu, tu phong toại 大 將 軍 杜 茂 屯 北 邊, 築 亭 侯, 修 烽 燧, nghĩa là đại Tướng quân Đỗ Mậu đến đóng ở biên giới phía bắc, xây đình hầu tức là xây dựng nơi trú quân để dò xét giặc cướp, và sửa sang phong toại.

Phong toại là một cái đài đất cao, được đắp ở vùng biên giới, trên đài làm gác cao có lồng chứa củi và cỏ, khi có biến thì đốt lửa để báo tin, gọi là phong. Đốt củi và cỏ un khói lên cao để xa nhìn thấy khói gọi là toại. Ban ngày thì đốt toại, ban đêm thì nhen phong.

PHONG TƯ 風 姿

Phong: Dáng dấp. Tư: Xinh đẹp.

Phong tư là dáng dấp xinh đẹp của con người.

Phong tư tài mạo tót vời,

Vào trong phong nhã, ra ngoài hào hoa.

(Truyện Kiều).

Con nhà Trần Lý công ngư.

Lưới chài nhưng cũng phong tư khác thường.

(Quốc Sử Diễn Ca).

Xuân hoa bữa ấy đang vừa,

Tuổi vừa đôi tám phong tư lạ lùng.

(Sơ Kính Tân Trang).

PHONG THANH 風 聲

Phong: Gió. Thanh: Âm, tiếng.

Phong thanh là tiếng gió thổi. Nghĩa rộng phong thanh còn dùng để chỉ tin tức, âm tín.

Đã lâu nghe vắng phong thanh,

Ngậm hơi như thóc đem mình về đây.

(Truyện Trinh Thử).

PHONG THẦN 封 神

Phong: Vua ban tước hiệu. Thần: Thần Thánh, bậc linh thiêng, có thể gây hoạ phúc.

Ngày xưa, vua là vị thiên tử (Con của Trời), nên có quyền phong thần, tức là ban chức và tước hiệu cho các thần linh.

Dù chưa cắt hết tơ trần,

Đành cho lập miếu phong thần về sau.

(Hoa Tiên Truyện).

PHONG THUỶ 風 水

Phong thuỷ là gió và nước. Ngày xưa người ta quan niệm rằng gió và nước có ảnh hưởng nhà cửa, mồ mả, nên mới có thuật phong thuỷ tức là các thầy địa lý coi cuộc đất có long mạch để cất nhà hoặc để chôn người chết.

Đến sau phong thủy các nơi,

Học đòi coi quẻ, đua bơi tài nghề.

(Dương Từ Hà Mậu).

PHONG TRẦN 風 塵

Gió bụi. Có nhiều nghĩa:

1.- Chỉ nạn chiến tranh: Trong Chinh Phụ Ngâm Khúc của Đặng Trần Côn có câu: Thiên địa phong trần, Hồng nhan đa truân 天 地 風 塵, 紅 顏 多 迍. Nghĩa là trời đất gió bụi, má hồng nhiều truân chuyên.

Ngàn tây nổi áng phong trần,

Ầm ầm binh mã xuống gần Long Biên.

(Quốc Sử Diễn Ca).

2.- Chỉ nỗi khó khăn, gian khổ: Thơ Đỗ Phủ đời nhà Đường có câu: Bạc hoạn tẩu phong trần 簿 宦 走 風 塵. Có nghĩa: Chức mỏng chạy trong gió bụi, tức là quan nhỏ chịu nhiều nỗi khổ sở trên bước đường công danh, quan lại.

Rày con xuống chốn phong trần,

Thầy cho hai đạo phù thần đem theo.

(Lục Vân Tiên).

Xót người tú các hương khuê,

Mối tình ly biệt đường đi phong trần.

(Nhị Độ Mai).

Còn thân sống chịu phong trần,

Dứt hơi dầu muốn trọn gần cũng xa.

(Nữ Trung Tùng Phận).

3.- Chỉ sự truỵ lạc: Những cô gái kỹ nữ gọi là truỵ lạc phong trần 墜 落 風 塵. Đời nhà Đường, Phan Tứ Tiện đề vào bức ảnh của một kỹ nữ: Gia hựu phong trần trung nhân diệc như thử, thịnh tai! 嘉又 風 塵 中 人 亦 如 此. 盛 哉!, nghĩa là trong chốn yên hoa cũng có người đẹp như thế này, thịnh vậy tai!

Tiếc thay trong giá trắng ngần,

Đến phong trần cũng phong trần như ai.

(Truyện Kiều).

Tầng nghe giá tuyết trong ngần,

Cớ sao bị nhiễm phong trần bởi đâu?

(Nữ Trung Tùng Phận).

PHONG VÂN 風 雲

Phong: Gió. Vân: Mây.

Phong vân là Gió mây, do theo xuất xứ ở Kinh Dịch: Vân tùng long, phong tùng hổ, Thánh nhân tác nhi vạn vật đổ 雲 從 龍, 風 從 虎, 聖 人 作 而 萬 物 睹, nghĩa là mây theo rồng, gió theo cọp, công việc của Thánh nhân làm vạn vật đều thấy rõ. Dùng chữ phong vân để chỉ sự gặp thời đỏ vận, như rồng gặp mây, cọp gặp gió.

Những ngờ oan trái bao giờ.

Nào hay thần tướng đợi chờ phong vân.

(Quốc Sử Diễn Ca).

Nay đà gặp hội phong vân,

Ai ai mà chẳng lập thân buổi này.

(Lục Vân Tiên).

Thổi khí vĩnh sanh lau xã tắc,

Mở đường quốc thể định phong vân.

(Thánh Thi Hiệp Tuyển).

Dạy gắng học sáu thao ba lược,

Hầu có ngày rộng bước phong vân.

(Phương Tu Đại Đạo).

PHONG VẬN 丰 韻

Phong: Dáng dấp. Vận: Phong độ.

Phong vận tức là phong lưu tao nhã, cái biểu hiện bên ngoài tạo nên tính cách riêng.

Phong vận là dáng dấp phong lưu.

Thoắt đâu thấy một tiểu kiều,

Có chiều phong vận, có chiều thanh tân.

(Truyện Kiều).

PHONG VỊ 風 味

Phong: Gió. Vị: Mùi vị.

Phong vị chỉ mùi thơm ngào ngạt. Bài văn của Lưu Tuấn có câu: Nam Trung quất cam, thái chi phong vị chiếu toạ 南 中 橘 甘, 採 之 風 味 照 座, nghĩa là Nam Trung quýt ngọt, hái xuống thơm ngào ngạt cả chỗ ngồi.

Phong vị còn có nghĩa người phong lưu, học thức.

Tống Thư có câu: Bá Ngọc ôn nhã hữu phong vị, hoà nhi năng biện, dữ nhân cộng sự giai vi thâm giao 伯 玉 溫 雅 有 風 味, 和 而 能 辯, 與 人 共 事 皆 為 深 交, nghĩa là Bá Ngọc ôn hoà thanh nhã có phong vị, người hoà nhã có tài biện luận, cùng cộng sự với ai, đều trở nên thâm giao cả.

Nói chi phong vị lâu đài,

Vả trong khách huống lữ hoài biết sao.

(Hoa Tiên Truyện).

Hơi may heo hắt từ đây,

Gian nan phong vị độ rày ra sao.

(Tự Tình Khúc).

PHONG VŨ 風 雨

Phong: Gió. Vũ: Hay võ là mưa.

Phong vũ là mưa và gió, dùng để chỉ mưa thuận gió hoà như phong hoà vũ thuận. Phong vũ còn dùng chỉ tai ương hay vất vả.

Đêm phong vũ lạnh lùng có một,

Giọt ba tiêu thánh thót cầm canh.

(Cung Oán Ngâm Khúc).

Sợ nỗi bày hình lộ tiếng,

E khi phong vũ bất kỳ.

(Nhạc Hoa Linh).

PHÓNG SANH

Hay chữ “Phóng sinh 放 生” tức là vì sự sống mà thả các loại thú cầm.

Khi bắt được chim cá hay thú vật thả ra cho nó sống, chứ không giết chết, gọi là phóng sanh.

Tạo chùa chiền, làm cầu, thí giếng.

Cùng đắp đường, tích thiện, phóng sanh.

(Hứa Sử Tân Truyện).

Tu kiều bồi lộ phóng sanh,

Thi ân cầm thú, để dành kiếp sau.

(Tội Vợ Vợ Chịu).

PHÓNG TÚNG 放 縱

Phóng: Buông thả. Túng: Thả ra.

Phóng túng là nói người không bị ràng buộc, sống một cách buông thả.

Tập em dại biết ham làm lụng,

Đừng nêu gương phóng túng chơi bời.

(Phương Tu Đại Đạo).

PHÒNG ĐÀO

Phòng: Buồng. Đào: Hoa đào.

Do chữ “Đào phòng 桃 房” là buồng đào, buồng của phụ nữ.

Phòng đào là buồng có treo màn hoa đào, dùng để chỉ nơi người đàn bà, con gái ở.

Vực ngay lên ngựa tức thì,

Phòng đào viện sách bốn bề lửa dong.

(Truyện Kiều).

Khi để bước phòng đào lạnh ngắt,

Mảnh tàn y dường nhắc nghi dung.

(Kinh Thế Đạo).

Cứ tựa cửa phòng đào giấu dạng,

Ngoài nước non nào hẳn vơi chênh.

(Nữ Trung Tùng Phận).

PHÒNG HẠNH

Hạnh là một loại cây giống như cây đào, ta gọi là trái mơ. Phòng hạnh, như chữ “Phòng đào”, chỉ nơi ở của đàn bà con gái, hoặc chỉ người đàn bà.

Chừ sao kẻ Hớn người Hồ,

Để cho phòng hạnh ra mồ quạt duyên.

(Nữ Trung Tùng Phận).

PHÒNG HƯƠNG

Bởi chữ “Hương khuê 香 閨” nghĩa là buồng xông hương thơm, chỉ phòng của phụ nữ sang quý.

Tưởng người chén nguyệt thề bồi,

Phòng hương trộm tưởng đã người nào thôi!

(Hoa Tiên Truyện).

Chạy vào chốn cũ phòng hương,

Trong tro thấy một đống xương cháy tàn.

(Truyện Kiều).

Đá hoa bỏ vắng không ngồi,

Phòng hương bỏ vắng cho người vãng lai.

(Thanh Hoá Quan Phong).

PHÒNG KHUÊ

Dịch từ chữ “Khuê phòng 閨 房”.

Phòng khuê là một cái phòng ở sâu trong nhà, dành riêng cho phụ nữ ở.

Người xưa quan niệm con gái không được ra khỏi khuê phòng, nên mới có câu “Khuê môn bất xuất 閨 門 不 出”, tức không ra khỏi cửa phòng khuê.

Khi sao cửa các phòng khuê,

Giờ sao thui thủi một xe đất này.

(Nhị Độ Mai).

Quản bao chút phận má hồng,

Phòng khuê vò võ đợi trông khôn lường.

(Lục Vân Tiên).

PHÒNG TIÊU

Phòng: Buồng. Tiêu: Hạt tiêu.

Phòng tiêu là phòng của các bà hậu phi, hay cung nữ ở. Ngày xưa nơi tường phòng của cung điện có trét hồ tiêu cho thơm và ấm.

Sách Hậu Hán Thư viết: Hậu phi dĩ tiêu hồ bích, thủ kỳ phồn diễn đa tử, cố viết tiêu phòng 后 妃 以 椒 塗 壁, 取 其 繁 衍 多 子, 故 曰 椒 防, nghĩa là các bà hậu phi lấy tiêu trét vào vách, là ý muốn có nhiều con, nên gọi là phòng tiêu.

Xem: Tiêu phòng.

Phòng tiêu lạnh ngắt như đồng,

Gương loan bẻ nửa, dải đồng xé đôi.

(Cung Oán Ngâm Khúc).

Khuya sớm đền loan gác phượng,

Trước sau dãy quế phòng tiêu.

(Cung Trung Bảo Huấn).

Gió hiu hắt phòng tiêu lạnh lẽo,

Trước thềm lan, hoa héo ron ron.

(Ai Tư Vãn).

Bởi quen mùi vị phòng tiêu,

Bướm ong kiếm dựa, vườn điều đổi hương.

(Nữ Trung Tùng Phận).

Thu phòng học chước thu không,

Đốt hương cho ấm cho nồng phòng tiêu.

(Nữ Trung Tùng Phận).

Khách phòng tiêu phải đọa phong trần,

Còn chi nữa phòng cần kiếp sống.

(Phương Tu Đại Đạo).

PHÒNG THE

Phòng the là một cái phòng ở sâu trong nhà, có treo màn the phủ kín, dành riêng cho phụ nữ ở.

Phòng the là chỉ buồng riêng của đàn bà con gái.

Xem: Khuê phòng.

Đừng cho nhiễm lấm thân thục nữ,

Chốn phòng the cứ xủ rèm là.

(Nữ Trung Tùng Phận).

Cây trăm thước đổi hương tàn,

Treo y bá nạp làm màn phòng the.

(Nữ Trung Tùng Phận).

PHÒNG THU 房 秋

Thu là mùa thu, mùa cây lá đều vàng úa để bước sang đông lá rụng, vì vậy, người ta thường ví mùa thu cho người lớn tuổi.

Phòng thu dùng để chỉ người đàn bà luống tuổi.

Nếu gặp phước bố kinh đáng khách,

Biết yêu hoa dưới ngạch phòng thu.

(Nữ Trung Tùng Phận).

PHÒNG TRAI 房 齋

Phòng: Cái phòng. Trai: Tự răn cấm để được trong sạch như không ăn mặn, không nghĩ chuyện dâm dục.

Phòng trai là một cái phòng để tĩnh dưỡng và giữ cho tâm hồn được trong sạch, chỉ phòng của nhà sư, hay phòng của người tu hành.

Phòng trai còn có nghĩa là phòng ăn.

Xem: Trai phòng.

Phòng trai thết đãi ăn chay,

Mến sư đạo đức bạch người tính danh.

(Dương Từ Hà Mậu).

PHÒNG XƯA LÁNH HỚN

Tức là Trương Tử Phòng ngày xưa lánh khỏi hoạ giết công thần của Hớn Cao Tổ.

Do tích Trương Tử Phòng, tức Trương Lương giúp Hớn Bái Công đánh Tần, diệt Sở Bá Vương Hạng Võ, dựng nên nhà Hớn. Ông quan niệm theo đạo gia là “Công thành thân thối 功 成 身 退”, tức là không ở lại để hưởng vinh hoa phú quý, mà xin lui về quê nhà tu theo đạo tiên, đó cũng là một cớ để tránh nạn vua Hớn Cao Tổ giết hại công thần.

Phòng xưa lánh Hớn biết hưng suy,

Người có trí ngoan biết thế thì.

(Đạo Sử).

PHỔ CHIẾU 普 照

Phổ: Khắp cả. Chiếu: Rọi sáng.

Phổ chiếu là rọi sáng khắp nơi, ý nói lấy ân điển rọi khắp toàn chúng sanh.

Ân quang phổ chiếu toàn nhơn loại,

Sớm biết hồi tâm ngộ chánh truyền.

(Thơ Huệ Phong).

PHỔ ĐÀ 普 陀

Tức Phổ Đà Sơn 普 陀 山, là núi Phổ Đà, thuộc tỉnh Triết Giang Trung Quốc, là nơi ngụ xứ của Đức Quan Thế Âm Bồ Tát.

Quan Thế Âm là vị Bồ Tát có lòng đại từ đại bi, ý muốn cứu khổ tất cả chúng sinh, nên mỗi khi có người thành tâm cầu nguyện, Ngài đều có mặt ở khắp mọi nơi. Vì thế, nhiều Kinh đã ký tải về nơi ngụ xứ của Ngài khác nhau:

- Theo Kinh A Di Đà, Ngài ở cõi Tây phương Tịnh độ.

- Theo Kinh Hoa Nghiêm sớ, Ngài ở núi Bồ Đà Lạc, biển Nam Hải.

Theo Kinh Quán Thế Âm Bồ Tát Cứu Khổ, Ngài ở núi Phổ Đà, tỉnh Triết Giang Trung Quốc.

Phổ Đà có Phật Quan Âm,

Ra công cứu thế, ân thâm đức dày.

(Xưng Tụng Công Đức).

PHỔ ĐỘ 普 度

Phổ: Khắp cả. Độ: Cứu giúp.

Phổ độ tức là cứu giúp tất cả chúng sanh. Mục đích của người tu hành là cứu giúp chúng sanh vượt thoát khỏi nơi khổ hải, nên có nhiệm vụ là đi phổ độ chúng sanh.

Phật hữu tình từ bi phổ độ,

Chớ ngại rằng có có không không.

(Thập Loại Chúng Sinh).

Nước mắt chưa lau cơn kiếp trái,

Có công phổ độ giải tiền khiên.

(Thánh Thi Hiệp Tuyển).

PHỔ TẾ 普 濟

Phổ: Rộng khắp. Tế: Cứu vớt, tế độ.

Phổ tế là cứu vớt rộng khắp những sanh linh bị chìm đắm trong biển khổ.

Con người sống ở thế gian được Đức Phật ví như những người bị chìm đắm trong biển khổ bao la bát ngát, mà Đạo được coi như con thuyền bát nhã chèo khắp mọi nơi trong biển cả mênh mông đó, để phổ tế (cứu vớt) từng sanh linh đưa vào bờ Giác, tức bờ thoát vòng sanh tử luân hồi vậy.

Trường phổ tế khó khăn lắm nỗi,

Cậy Thánh tâm sửa đổi tánh phàm.

(Kinh Thế Đạo).

PHỐI NGẪU 配 偶

Phối: Phối hợp. Ngẫu: Đôi lứa.

Phối ngẫu là phối hợp cho đôi lứa kết duyên vợ chồng với nhau.

Ta cho phối ngẫu lương duyên,

Nhường ngôi thiên tử cầm quyền quốc bang.

(Tây Sương).

PHỒN BA 繁 葩

Ba 葩 là hoa, tinh hoa.

Phồn ba, như chữ phồn hoa 繁 華, chỉ nơi xa hoa, náo nhiệt. Chốn phồn ba là nơi đô hội, dân cư đông đúc, tấp nập ngựa xe, đời sống xa hoa phù phiếm.

Xem: Phồn hoa.

Thức giấc mộng huỳnh lương vừa mãn,

Tiếng phồn ba hết thoáng bên tai.

(Kinh Tận Độ).

PHỒN HOA 繁 華

Phồn: Thịnh vượng. Hoa: Rực rỡ.

Phồn hoa dùng để chỉ cảnh dân cư đông đúc, ngựa xe qua lại tấp nập.

Xem: Phồn ba.

Phồn hoa bõ lúc truân chuyên,

Đã đầy phúc hậu, lại bề hiển vinh.

(Hoa Tiên Truyện).

Phồn hoa nổi áng thị thành,

Này Phù thạch phố là danh lịch triều.

(Mai Đình Mộng Ký).

Hay gần đạo đức mới nên thân,

Lánh chốn phồn hoa giữ tánh thần.

(Thánh Thi hiệp Tuyển).

Một tiếng U minh gióng cửa không,

Phồn hoa giục tỉnh giấc đương nồng.

(Đạo Sử).

Phồn hoa xa mã rộn ràng,

Vinh vinh nhục nhục dẫy tràn kiếp căn.

(Nữ Trung Tùng Phận)

PHU NHÂN 夫 人

Vợ của các quan ngày xưa, theo quan chế có bảy bực mệnh phụ là: Phu nhân, Thục nhân, Cung nhân, Nghi nhân, An nhân và Nhụ nhân. Phu nhân là bực cao nhất, vợ các quan nhứt phẩm,và nhị phẩm.

Ngày nay, phu nhân dùng chung để gọi những người đàn bà có chồng.

Thấy nàng đáng giá phu nhân,

Cho nên tâm sự ân cần đem sang.

(Nữ Tú Tài).

Về dinh tạm nghỉ một hồi,

Phu nhân liền đặt lễ bồi xin đưa.

(Dương Từ Hà Mậu).

PHU NHÂN THÀNH 夫 人 城

Do câu: Thành hiệu “Phu nhân”, lao bất khả phá 城 號 夫 人, 牢 不 可 破, tức là thành trì được hiệu là “Phu nhân thành”, chắc chắn không thể công phá.

Tấn Thư chép: Ông Châu Tự trấn huyện Tương Dương, bị chúa Phù Kiên sai tướng đem quân bao vây thành trì. Mẹ của Châu Tự là bà Hàn Thị lên thành quan sát, bảo rằng góc tây bắc trước phải bị giặc công phá. Bà dẫn hơn một trăm nữ tỳ và phụ nữ trong thành, đắp một cái thành mới dài hơn hai mươi trượng.

Quả nhiên, giặc đem quân công phá góc tây bắc, thành bị vỡ. Quan quân bèn cố thủ cái thành mới đắp, người bấy giờ gọi đó là “Phu nhân thành”.

PHU QUÂN 夫 君

Phu: Chồng. Quân: Tiếng dùng để vợ gọi chồng.

Phu quân là người chồng, tiếng vợ gọi chồng.

Đường điều bộ tiền không dám tiếc,

Mặc phu quân giữ việc thuốc thang.

(Gia Huấn Ca).

Phu quân dầu về yết kim giai,

Ắt Tạ thị nhưỡng thành đại họa.

(Nhạc Hoa Linh).

PHU QUÝ PHỤ VINH 夫 貴 婦 榮

Phu quý: Chồng giàu sang. Phụ vinh: Vợ vẻ vang.

Phu quý phụ vinh là nói chồng quyền quý cao sang thì vợ cũng được vẻ vang vinh hiển.

Ngỡ là phu quý phụ vinh,

Ai ngờ một phút tan tành thịt xương!

(Truyện Kiều).

Bấy giờ phu quý, phụ vinh,

Đưa tin sẽ đón thăng kinh cũng vừa.

(Nhị Độ Mai).

PHU TỬ 夫 子

Phu tử là tiếng dùng để tôn xưng gọi là bậc thầy.

Phu tử còn là tiếng dùng để vợ gọi chồng. Mạnh Tử có câu: Vô vi phu tử 無 違 夫 子, nghĩa là không làm trái ý chồng.

Thế mới phải phép thờ phu tử,

Ấy mới là đạo xử hài hoà.

(Gia Huấn Ca).

PHU THÊ 夫 妻

Phu: Người chồng. Thê: Người vợ.

Phu thê là chồng vợ.

Có âm dương, có vợ chồng,

Dẫu từ thiên địa cũng vòng phu thê.

(Cung Oán Ngâm Khúc).

Là phần đã định trái oan xưa,

Một nghĩa phu thê khá lọc lừa.

(Đạo Sử).

E khi vách có âm thinh,

Để gương lỗi đạo, lỗi tình phu thê.

(Nữ Trung Tùng Phận).

Dỗ con lệ ngọc li bì,

Hạ ơi! Hạ có biết nghì phu thê ?

(Nữ Trung Tùng Phận).

Đi luông tuồng chẳng định hồi về,

Niềm tình nghĩa phu thê chẳng đoái.

(Phương Tu Đại Đạo).

PHÚ DỮ THIÊN CHÂN 賦 與 天 真

Phú dữ: Cấp cho, trời ban cho. Thiên chân: Bản tính trời sinh của con người vốn ngay thật.

Phú dữ thiên chân là chân tính trời ban từ thuở bé.

Cho hay phú dữ thiên chân,

Sinh ra ai cũng sẵn phần thiện đoan.

(Nhị Thập Tứ Hiếu).

PHÚ CÁC THƯ LÂU 富 閣 書 樓

Phú các: Gác của hạng người giàu có. Thư lâu: Lầu chứa sách.

Phú các thư lâu dùng để chỉ những bậc tài tử, được ở vào cảnh phong lưu, phú quý.

Như người phú các thư lâu,

Lòng son dạ sắt mình đâu dám bì.

(Truyện Trinh Thử).

PHÚ GIA 富 家

Phú: Giàu có. Gia: Nhà.

Phú gia là nhà giàu có.

Cực người thay, nhẽ đồng tiền,

Đem thân hiếu tử, băng miền phú gia.

(Nhị Thập Tứ Hiếu).

PHÚ HẬU 富 厚

Phú: Giàu. Hậu: Nhiều, dày.

Phú hậu là giàu có rộng rãi.

Nền phú hậu, bậc tài danh,

Văn chương nết đất, thông minh tính trời.

(Truyện Kiều).

PHÚ QUÝ 富 貴

Phú: Giàu có. Quý: Sang.

Phú quý là giàu có, sang trọng.

Phong lưu phú quý ai bì,

Vườn xuân một cửa để bia muôn đời.

(Truyện Kiều).

Phú quí lớn là giành với giựt

Lợi danh cao bởi mượn và xin

(Thánh Thi Hiệp Tuyển).

Cần lo học Đạo chí đừng lơi,

Phú quí sương tan lố bóng Trời.

(Thánh Thi Hiệp Tuyển).

Thương hải tang điền xem lắm lúc,

Công danh phú quý nhắm trò chơi.

(Đạo Sử).

PHÚ QUÝ THIÊN ĐỊNH 富 貴 天 定

Phú quý: Giàu sang. Thiên định: Trời định.

Phú quý Thiên định là giàu sang do bởi mệnh Trời, vì vậy người xưa thường nói “Đại phú do Thiên 大 富 由 天” nghĩa là giàu sang là bởi Trời.

Phú quí ấy là nơi Thiên định,

Bão bùng hết lúc đến hồi an.

(Đạo Sử).

PHÚ TÚC 富 足

Phú: Giàu có. Túc: Đầy đủ.

Phú túc là giàu có, đầy đủ, chỉ sự no cơm ấm áo.

Nghĩ thiên hạ cho con đi học,

Cảnh phong lưu phú túc nói chi.

(Thơ Tản Đà).

Nơi nơi lạc nghiệp âu ca,

Nhân dân phú túc nhà nhà an khương.

(Tội Vợ Vợ Chịu).

PHÚ TƯƠNG NHƯ 賦 相 如

Bài phú tựa là “Trường Môn” của Tư Mã Tương Như làm cho bà Trần Hoàng hậu để lấy một trăm lượng vàng.

Trần Hoàng hậu vì tính hay ghen, bị vua Hán Võ Đế đày ra cung Trường Môn. Bà mới nhờ Tư Mã Tương Như làm bài phú này kể rõ nỗi buồn thảm, rồi gửi về vua Hán Võ Đế. Sau khi đọc xong bài Trường Môn Phú, nhà vua thương tình mới cho bà phục chức Hoàng hậu lại như cũ.

Tưởng như cung lạnh ngòi ngang,

Phú Tương Như dễ mấy vàng chuộc nên.

(Hoa Tiên Truyện).

PHÚ THÁC

Hay “Phó thác 付 託”.

Phú là giao cho. Thác là gởi gắm.

Giao phó và gởi gắm một việc gì cho ai, gọi là Phú thác hay phó thác.

Đừng gặp việc câu mâu biếng nhác,

Mà quên lời phú thác dặn dò.

(Kinh Sám Hối).

May phước đặng sanh con mẫn đạt,

Mình khởi toan phú thác việc đời.

(Phương Tu Đại Đạo).

PHÚ THƯƠNG 富 商

Phú: Giàu có. Thương: Đi buôn.

Phú thương là người đi buôn bán giàu có.

Xe lừa dù có chen vai,

Kìa người đại cổ nọ người phú thương.

(Nhị Độ Mai).

PHÙ BA 浮 波

Phù: Nổi. Ba: Sóng.

Phù ba là làn sóng nổi. Sóng biển có lúc nhô lên rồi bị chìm xuống, nên thường người ta thường ví với cảnh đời chìm nổi, đổi thay.

Chốn hồng trần quen lằn gió bụi,

Cảnh phù ba may rủi cũng duyên.

(Kinh Tận Độ).

 

PHÙ BÌNH 浮 萍

Phù: Trôi nổi. Bình: Bèo.

Phù bình là bèo trôi nổi trên mặt nước, theo dòng nước, khi trôi nơi này khi trôi nơi nọ. Chỉ người trôi nổi, không có định sở.

Nơi tiên phần còn gửi mây xanh,

Xót thân lưu lạc phù bình bấy lâu.

(Tự Tình Khúc).

PHÙ DANH 浮 名

Phù: Hảo huyền, tức là hư chứ không thật. Danh: Tiếng tăm.

Phù danh là tiếng tăm hảo huyền.

Thơ Trịnh Văn Tẩu có câu: Phù danh phù lợi nồng ư tửu. Tuý đắc nhân tâm tử bất tinh 浮 名 浮 利, 濃 於 酒. 醉 得 人 心 死 不 惺, nghĩa là hư danh hư lợi nồng hơn rượu. đến chết lòng người vẫn cứ say.

Khéo léo đâu ai để phù danh.

(Hoài Cổ Ngâm).

PHÙ DU 蜉 蝣

Phù du là tên một loại côn trùng rất bé, thường bay trên mặt nước, chỉ sống trong một thời gian rất ngắn, nên người ta thường ví kiếp con người ngắn ngủi như phù du, thấy đó liền mất đó.

Người đời như bóng phù du,

Sớm còn tối mất, công phu lỡ làng.

(Lục Vân Tiên).

Ba vạn sáu nghìn ngày là mấy,

Cảnh phù du trông thấy cũng nực cười.

(Thơ Cao Bá Quát).

Rượu thơ mình lại với mình,

Khi say quên cả cái hình phù du.

(Thơ Tản Đà).

Ðiều đình để bước nguyệt canh thâu,

Nét bóng phù du đã đủ màu.

(Đạo Sử).

Nào tranh đấu thắng rồi lại thất,

Của phù du chứa chất gọi giàu.

(Nữ Trung Tùng Phận).

PHÙ DUNG 芙 蓉

Phù dung là loại cây cao chừng thước rưỡi, lá to hoa đỏ, hoặc trắng vàng.

Bạch Cư Dị dùng hoa phù dung ví với mặt người đàn bà đẹp: Phù dung như diện, liễu như my 芙 蓉 如 面, 柳 如 眉, nghĩa là gương mặt như hoa phù dung, đôi mày như nhành liễu.

Phù dung dùng để chỉ người con gái đẹp.

Môi đào hé mặt phù dung,

Xiêm in bóng tuyết sen lồng ngấn rêu.

(Hoa Tiên Truyện).

Trộm nhớ thuở gây hình tạo hóa,

Vẻ phù dung một đoá khoe tươi.

(Cung Oán Ngâm Khúc).

Bạc tình, nổi tiếng lầu xanh,

Một tay chôn biết mấy cành phù dung!

(Truyện Kiều).

Hễ xấu dạng thì nhơ mặt thiếp,

Còn đẹp hình, nhát kiếp phù dung.

(Nữ Trung Tùng Phận).

PHÙ ĐỒ 浮 屠

Phù đồ là cái tháp, một công trình xây dựng bằng vôi gạch dưới to trên cao thì nhỏ lần, có khi năm bảy từng, hoặc mười mấy từng. Tháp có khi thờ Phật, có khi tàng trữ kinh sách, có khi chôn cất các vị cao tăng.

Phù đồ nghĩa bóng dùng để chỉ nhà chùa.

Vô ra trong cõi Phù đồ,

Thấy người tài, sắc: nam mô Di Đà!

(Dương Từ Hà Mậu).

Dầu xây chín đợt phù đồ,

Chẳng bằng làm phước cứu cho một người.

(Ca Dao).

PHÙ ĐỔNG 扶 董

Tên một ngôi làng, cũng là thánh hiệu “Phù Đổng Thiên Vương 扶 董 天 王”.

Phù Đổng Thiên Vương là vị anh hùng cứu nước về đời vua Hùng Vương thứ sáu, không rõ tên họ, dân chúng gọi tôn là Đức Thánh Gióng.

Phù Đổng Thiên Vương, quán làng Phù Đổng (Tục gọi làng Gióng), bộ Võ Ninh, nay thuộc tỉnh Bắc Ninh.

Tương truyền khi giặc Ân xâm nhập nước ta, không ai chống nổi, vua Hùng Vương mới cho người đi rao truyền trong dân gian để tìm người đủ tài cứu nạn nước. Bấy giờ ông mới lên ba tuổi, tự nhiên nói được, bảo mẹ mời sứ giả vào nhà rồi nói với sứ giả rằng: Sứ về tâu vua cho tôi một thanh gươm vàng và một con ngựa sắt thì vua không lo gì nữa. Sứ giả về tâu lại, vua liền ban cho gươm và ngựa. Tức thì ông hoá thành người có dáng vóc to lớn, nhảy lên mình ngựa, cầm gươm xông đi trước, quan quân theo sau, đến đánh nhau với giặc. Quân giặc thua, biết ông là thiên tướng, thảy đều xin hàng.

Thắng giặc xong, ông đến núi Vệ Linh, huyện Kim Hoa, cổi xiêm giáp để lại bên cây đa, rồi cỡi ngựa bay lên trời.

Sách “Hồng Đức Quốc Âm Thi Tập” có bài thơ vịnh Đức Phù Đổng Thiên Vương như sau: Tinh anh cấu được khí càn khôn, Thiên tướng vang lừng tám cõi đồn. Nghe tiếng, Hùng Vương bèn nấy việc, Mảng danh, nghịch tặc đã kinh hồn. Vớt vàng, ngựa sắt hằng di để, Làng Gióng, non Châu, miếu hãy còn. Tự điển trời Nam ngôi đệ nhất, Âm phò quốc thế vững bằng non.

Làng Phù Đổng có một người,

Sinh ra chẳng nói,chẳng cười trơ trơ.

Những ngờ oan trái bao giờ.

Nào hay Thần tướng đợi chờ phong vân.

(Quốc Sử Diễn Ca).

PHÙ KIỀU 浮橋

Phù: Nổi lên. Kiều: Cầu.

Phù kiều là cầu phao nổi, quân lính bắc tạm để di chuyển qua sông.

Binh nhung bài bố sẵn sàng,

Phù kiều sớm đã bắc sang đại hà.

(Lưu Nữ Tướng).

PHÙ MINH DIỆT ÁM 扶 明 滅 暗

Phù minh: Giúp đỡ cho sáng. Diệt ám: Làm dứt sự tối. Nghĩa rộng chữ phù minh diệt ám là giúp đỡ người tốt, diệt trừ kẻ xấu.

Phù minh diệt ám tiếng vang,

Đã liều búa sắt, gươm vàng quản chi.

(Hoài Nam Khúc).

PHÙ NGUY 扶 危

Phù: Giúp đỡ. Nguy: Tai nguy.

Phù nguy tức là cứu giúp người gặp lúc nguy cấp.

Mấy tài dẹp loạn phù nguy,

Tay mình thì chửa đến khi phất cờ.

(Truyện Phan Trần).

PHÙ QUAN 扶 棺

Phù: Hộ vệ, đi theo để gìn giữ. Quan: Quan tài, tức cái hòm tẩn hài cốt người chết.

Phù quan là đi theo một bên quan tài.

Trạng nguyên đi trước phù quan.

Phu nhân nối kiệu buông màn phương du.

(Nhị Độ Mai).

PHÙ SINH 浮 生

Phù: Trôi nổi. Sinh: Cuộc sống.

Phù sinh là cuộc sống trôi nổi như cánh bèo bọt nước giữa dòng sông, linh đinh không nhất định và dễ tan biến.

Cổ ngữ có câu: Kỳ sinh nhược phù hề, tử nhược hưu 其 生 若 浮 兮, 死 若 休, nghĩa là sống tức là chịu cảnh trôi nổi, chết cũng như là sự nghỉ ngơi.

Tuồng huyễn hoá đã bày ra đấy,

Kiếp phù sinh trông thấy mà đau.

(Cung Oán Ngâm Khúc).

Trong cuộc phù sinh ai cũng thế,

Dầu hay, dầu dở, chẳng qua trời.

(Dương Từ Hà Mậu).

Khắp nhân thế là nơi khổ hải,

Kiếp phù sinh nghĩ lại cũng như ai.

(Thơ Tản Đà).

Đời vắn ngủn huỳnh lương in giấc,

Kiếp phù sinh đặng thất nơi thân.

(Nữ Trung Tùng Phận).

PHÙ TANG 扶 喪

Phù: Đi theo để giúp đỡ. Tang: Đám tang.

Phù tang tức là đi theo đám tang, đưa tang.

Từ ngày muôn dặm phù tang,

Nửa năm ở đất Liêu dương lại nhà.

(Truyện Kiều).

PHÙ THẦN 符 神

Phù: Bùa. Thần: Thiêng liêng linh ứng.

Phù thần là lá bùa có những pháp thuật linh ứng.

Rày con xuống chốn phong trần,

Thầy cho hai đạo phù thần, đem theo.

(Lục Vân Tiên).

PHÙ THẾ 浮 世

Phù: Nổi. Thế: Đời.

Phù thế là cõi đời trôi nổi, ý muốn nói người sống tạm ở cõi đời này chẳng căn cứ vào đâu, cũng như những vật trôi nổi trên mặt nước, lênh đênh không có nơi định sở.

Kiếp phù thế nhân sinh thấm thoát,

Vì chữ bần nên ngắt chữ duyên.

(Bần Nữ Thán).

Nghĩ thân phù thế mà đau,

Bọt trong bể khổ, bèo đầu bến mê.

(Cung Oán Ngâm Khúc).

Vèo trông lá rụng đầy sân,

Công danh phù thế có ngần ấy thôi.

(Thơ Tản Đà).

PHÙ TRÌ 扶 持

Hay “Phò trì”.

Phù: Giúp đỡ. Trì: Giữ gìn.

Phù trì là giữ gìn giúp đỡ, hay phò hộ cho.

Mẹ già phơ phất mái sương,

Con thơ măng sữa, vả đương phù trì.

(Chinh Phụ Ngâm Khúc).

Thỉnh ông Phật tổ A Di,

Thập phương chư Phật phù trì giúp ông.

(Lục Vân Tiên).

Xưa chẳng đặng phước may gặp Đạo,

Nay phò trì con cháu tu tâm.

(Kinh Thế Đạo).

PHÙ VÂN 浮 雲

Phù: Nổi lên. Vân: Mây.

Phù vân là đám mây trôi nổi, thường ví như cuộc đời không lâu dài bền vững, dễ tan biến.

Luận ngữ có câu: Bất nghĩa nhi phú thả quý ư ngã như phù vân 不 義 而 富 且 貴 於 我 如 浮 雲, nghĩa là bất nghĩa mà giàu và sang, đối với ta như đám mây nổi.

Phù vân một đóa bay đi,

Khi thì áo trắng, khi thì muông đen.

(Quan Âm Thị Kính).

Hễ ai đức thịnh thời hơn,

Còn như phú quý phù vân kể gì.

(Hoa Điểu Tranh Năng).

Khi nằm xuống không người nhắn nhủ,

Của phù vân dẫu có như không.

(Thập Loại Chúng Sinh).

Ưa dằn đồng dưới trên năm bảy,

Ðể của phù vân đến cũ mèm.

(Đạo Sử).

PHỦ DỤ 撫 誘

Phủ: Vỗ về. Dụ: Dụ người nghe theo mình.

Phủ dụ là lời của vua quan ban xuống để dỗ dành muôn dân hoặc lời nói của kẻ trên khuyên bảo kẻ dưới.

Phải dùng ý chỉ cam ngôn,

Khâm tuân phủ dụ biết tôn biết vì.

(Hạnh Thục Ca).

PHỦ ĐƯỜNG 府 堂

Hay “Phủ đàng”.

Phủ: Vùng hành chính trong tỉnh. Đường: Nhà.

Phủ đường là dinh thự của tri phủ ngồi làm việc.

1.- Phủ đường:

Đất bằng nổi sóng đùng đùng,

Phủ đường sai lá phiếu hồng thôi tra.

(Truyện Kiều).

2.- Phủ đàng:

Phút đâu đã tới phủ đàng,

Kiều công xem thấy lòng càng sinh nghi.

(Lục Vân Tiên).

PHỦ NGƯỠNG 俯 仰

Phủ: Cúi xuống. Ngưỡng: Ngửa lên.

Phủ ngưỡng chỉ trời đất.

Mạnh Tử có nói: Ngưỡng bất quý ư thiên, phủ bất tạc ư địa 仰 不 愧 於 天, 俯 不 怍 於 地, nghĩa là ngửa lên không thẹn với trời, cuối xuống không thẹn với đất.

Lòng nay ai biết Hán hay Hàn,

Phải biện bạch kẻo thẹn cùng phủ ngưỡng.

(Thơ Nguyễn Hữu Chỉnh).

PHỦ PHỤC 俯 伏

Phủ: Cúi xuống. Phục: Nép.

Phủ phục lạy nép đầu sát xuống đất.

Hai người nghe nói căn do,

Trước thềm phủ phục, mướt bồ hôi lưng.

(Nhị Độ Mai).

PHỤ BẠC 負 簿

Phụ: Làm trái lại. Bạc: Mỏng manh, ăn ở không ra gì.

Phụ bạc là thọ ơn người đã không trả, lại còn ăn ở bạc bẽo.

Mấy người phụ bạc xưa kia,

Chiếu danh tầm nã bắt về hỏi tra.

(Truyện Kiều).

Dù ai phụ bạc cùng nhau,

Đã thần ba thước trên đầu chứng tri.

(Quan Âm Thị Kính).

PHỤ DUYÊN 負 緣

Phụ: Làm trái. Duyên: Tình duyên giữa vợ chồng, hay giữa trai gái.

Phụ duyên tức là không giữ trọn tình duyên.

Lỡ làng bèo nước lênh đênh,

Ấy duyên phụ khách, hay mình phụ duyên.

(Hoa Tiên Truyện).

Giận đem đổi nhớ vẫn vừa,

Trách mình nào có đổ thừa phụ duyên.

(Nữ Trung Tùng Phận).

PHỤ DUNG 婦 容

Phụ dung tức là dung nhan của người đàn bà.

Dung là một trong tứ đức của người đàn bà, như vậy phụ dung cũng phải hợp theo lễ nghĩa, đạo đức.

Đàn bà phải có phụ dung

Học chi thói đĩ, mà hòng sửa sang.

(Huấn Nữ Ca).

PHỤ ĐẠO 婦 道

Phụ: Người đàn bà. Đạo: Đường lối, hay những nguyên tắc cư xử có đạo lý.

Phụ đạo là đường lối đạo đức của người đàn bà và con gái phải noi theo.

Gái chăm nữ mỹ mới mầu,

Dâu gìn phụ đạo trước sau một niềm.

(Huấn Nữ Ca).

PHỤ ĐẠO 輔 導

Phụ: Giúp đỡ. Đạo: Dẫn dắt.

Phụ đạo là hướng dẫn, giúp đỡ.

Phụ đạo còn là một chức quan dạy vua thời niên thiếu học.

Một dòng phụ đạo xưa nay,

Trước ngang Đường đế sau tầy Noãn vương.

(Quốc Sử Diễn Ca).

PHỤ KÝ 附 驥

Phụ: dựa vào. Ký: Ngựa ký, tên một loại ngựa hay.

Con ruồi xanh đậu trên lưng ngựa ký, có thể đi xa được ngàn dặm, cho nên được gọi là phụ ký, tức là nương nhờ vào sức của người khác.

Nghĩa bóng: Nhờ người mà được hiển đạt.

Trong Sử Ký có câu: Nhan Uyên tuy đốc học phụ ký vĩ nhi hành ích hiển 顏 淵 雖 篤 學 附 驥 尾 而 行 益 顯, nghĩa là Nhan Uyên tuy học hành sâu rộng nhưng nhờ nương đuôi ngựa ký nên được rực rỡ. Ý muốn nói nhờ vào Thầy là Đức Khổng Tử.

PHỤ NGHĨA 負 義

Phụ: Làm trái ngược. Nghĩa: Việc theo đạo lý.

Phụ nghĩa là làm trái ngược lại với đạo lý.

Há phải nhẫn, mà đành phụ nghĩa,

Hiếu với tình nặng nhẹ phải cân.

(Nhị Thập Tứ Hiếu).

Chừ sao phụ nghĩa sơ giao,

Phòng toan ném gánh tâm đầu sông Ngân.

(Nữ Trung Tùng Phận).

PHỤ NHÂN NAN HOÁ 婦 人 難 化

Phụ nhân: Người đàn bà. Nan hoá: Khó làm cho thay đổi, tức khó dạy.

Phụ nhân nan hoá là người đàn bà khó giáo hoá.

Con đừng thấy phụ nhân nan hóa,

Cầm hồn hoa vầy vã thân hoa.

(Nữ Trung Tùng Phận).

PHỤ PHÀNG

Phụ phàng là ăn ở bạc.

Như chữ phụ bạc là đối xử với người tình tệ bạc, không kể gì đến tình nghĩa thương yêu nhau lúc ban đầu.

Xem: Phụ bạc.

Này là chồng lỡ công danh,

Nghe hơi cách giáng đã sanh phụ phàng.

(Huấn Nữ Ca).

Phụ phàng chi bấy Hóa công?

Lòng nào mà lại cắt lòng không đau.

(Kinh Thế Đạo).

Đừng sang trọng phụ phàng nghèo khó,

Gặp hầu xinh vội bỏ thê hèn.

(Nữ Trung Tùng Phận).

Duyên dầu đặng tâm đầu ý hiệp,

Cũng ngại lo chầy kíp phụ phàng nhau.

(Phương Tu Đại Đạo).

Nỗi thương trăm tuổi thương chưa đủ,

Xin hỏi, ai ơi nỡ phụ phàng.

(Phương Tu Đại Đạo).

PHỤ TINH ĐÁI NGUYỆT 負 星 戴 月

Phụ tinh: Mang sao. Đái nguyệt: Đội trăng.

Phụ tinh đái nguyệt có nghĩa là mang sao đội nguyệt, ý nói đi lúc đêm khuya một cách vất vả hay chỉ sự cực khổ của dân cày khó nhọc.

Xem: Mang sao đội nguyệt.

Xuất gia quyết một tâm liền,

Phụ tinh đái nguyệt bước lên dặm trường.

(Quan Âm Thị Kính).

PHỤ TÌNH 負 情

Phụ: Trái ngược. Tình: Tình cảm giữa hai người.

Phụ tình tức là người ta yêu mến mình, nhưng mình phản bội lại mối tình ấy.

Phụ tình án đã rõ ràng,

Dơ tuồng, nghỉ mới kiếm đường tháo lui.

(Truyện Kiều).

Há rằng có phụ tình đâu,

Muôn trông xét đến tình đầu kẻo oan.

(Quan Âm Thị Kính).

PHỤ TÙNG 婦 從

Hay “Phụ tòng” là đạo tam tùng của người đàn bà thời xưa.

Đức Khổng Tử có dạy về “Phụ tùng” như sau: Phụ nhân phục ư nhân dã, thị cố vô chuyên chế chi nghĩa. Hữu tam tùng chi đạo: Tại gia tùng phụ, xuất giá tùng phu, phu tử tùng tử 婦 人 伏 於 人 也, 是 故 無 專 制 之 義. 有 三 從 之 道: 在 家 從 父, 出 嫁 從 夫, 夫 死 從 子, nghĩa là đàn bà thì nương dựa ở người, cho nên không có phép tự chuyên làm lấy một mình, mà có đạo tam tùng là: Còn ở nhà thì theo lịnh cha, có chồng thì theo chồng, chồng chết thì theo con.

Giữ mình dầu vẹn tấm tình chung,

Danh tiết nữ lưu ở phụ tùng.

(Nữ Trung Tùng Phận).

Gái lớn lên giữ chữ phụ tùng,

Trai chớ khá buông lung theo chúng bạn.

(Phương Tu Đại Đạo).

PHÚC BẠC 福 薄

Phúc: Những điều may mắn tốt đẹp. Bạc: Ít oi, mỏng manh.

Phúc bạc là phúc mỏng, ít phúc. Do nghĩa của chữ “Bạc phúc 薄 福”.

Nói càng như gợi cơn sầu,

Trách vì phúc bạc xứng đâu má đào.

(Nhị Độ Mai).

PHÚC BÁI CÔNG 福 沛 公

Tức là nhờ phúc đức mà Bái Công, tức Hán Cao Tổ thoát khỏi vòng vây trong trận đánh với Hạng Võ ở sông Tuy Thuỷ thuộc Bành Thành. Theo Hán Thư, trong trận đánh đó, quân Hạng Võ vây Hán Cao Tổ ba vòng liền, không thể nào thoát được. Nhưng nhờ phúc lớn, trong lúc nguy nan có xảy ra trận gió to làm cho cây đổ, cát đá bay mịt mù, khiến cho quân Sở Bá Vương rối loạn. Nhờ vậy, Bái Công mới thoát nạn.

Xem cây mới biết lòng Công Đán,

Thấy cát thì hay phúc Bái Công.

(Hồng Đức Quốc Âm).

PHÚC BẤT TRÙNG LAI 福 不 重 來

Hay Phước bất trùng lai, tức là phước chẳng đến hai lần..

Người xưa cho rằng rủi nhiều may ít, nên phước đã đến với mình một lần rồi thì không bao giờ đến lần thứ hai nữa. Ngược lại, hoạ vô đơn chí, tai hoạ không đến một lần, tức là hết tai hoạ này đến tai hoạ khác.

PHÚC BỒN 覆 盆

Phúc: Lật lại, lật úp. Bồn: Cái chậu.

Phúc bồn là cái chậu úp.

Chậu bị úp thì mặt trời không sao soi thấu được, cũng như hang tối ánh sáng không lọt vào, ví với sự tối tăm, hay nỗi oan ức không thể giải toả nổi.

Trăng lờ vì bởi mây tuôn,

Nhựt tuy cao rạng phúc bồn khôn soi.

(Nhạc Hoa Linh).

PHÚC CAI 福 荄

Phúc: Những điều may mắn tốt đẹp. Cai: Cái mầm

Phúc cai là cái mầm đem lại điều phúc đức.

Phật từ như quả chứng minh,

Chuông chùa Diên Hựu đã thành phúc cai.

(Quốc Sử Diễn Ca).

PHÚC DO LÀNH

Hay “Phước do lành”.

Theo lời Đức Khổng Tử nói: Vi thiện giả, thiên báo chi dĩ phúc, vi bất thiện giả thiên báo chi dĩ hoạ 為 善 者, 天 報 之 以 福. 為 不 善 者, 天 報 之 以 禍, nghĩa là người làm việc lành, trời ban cho điều phước, người làm việc dữ, trời giáng cho điều hoạ.

Như vậy, người nhận được điều phước đức là do bởi việc làm lành.

Tiếng đời hằng nói phước do lành,

Con chẳng biết tu cứ cạnh tranh.

(Đạo Sử).

PHÚC DUYÊN 福 緣

Hay “Phước duyên”.

Phước: Những gì may mắn, tốt lành, trái với họa. Duyên: Sức bổ trợ cho nhân thành quả.

Phước duyên là những điều may mắn tốt đẹp do việc làm lành báo đáp lại.

Làm lành đặng hưởng phước duyên,

Trong lòng nham hiểm, lộc quyền giảm thâu.

(Kinh Sám Hối).

PHÚC ĐẲNG HÀ SA 福 等 河 沙

Phúc đẳng: Phúc đức đồng với. Hà sa: Hạt cát ở sông, chỉ số nhiều.

Phúc đẳng hà sa là phúc đức nhiều ví như cát ở sông đến nổi đếm không hết được.

Siêu thăng thoát cả một nhà,

Từ nay phúc đẳng hà sa vô cùng.

(Quan Âm Thị Kính).

PHÚC ĐỊA 福 地

Hay “Phước địa”.

Phúc: Điều may mắn tốt lành. Địa: Đất.

Phúc địa hay Phước địa là đất phước, nơi sống được sung sướng, an lành, dùng để chỉ cõi Thần Tiên.

Đặng nhẹ nhàng thẳng đến cung Tiên.

Nơi phước địa ở yên tu luyện,

(Kinh Tận Độ).

PHÚC ĐỨC 福 德

Hay “Phước đức”.

Phúc: Những gì may mắn tốt đẹp. Đức: Tính tốt, thường làm điều lành cho kẻ khác.

Tất cả những việc làm lành đều gọi là phúc đức. Phúc đức còn chỉ người làm lành được hưởng sự sung sướng. (Hưởng phúc đức).

Những người phước đức rân rân,

Còn đi cúng thí ân cần thiện duyên.

(Hứa Sử Tân Truyện).

Rõ phước đức, biết tội tình,

Nắm tâm đắp vững mặt thành Càn Khôn.

(Kinh Thế Đạo).

PHÚC ĐỨC TẠI MẪU 福 德 在 母

Phúc đức: Làm lành mà được điều may mắn tốt đẹp. Tại mẫu: Ở người mẹ.

Người xưa quan niệm rằng người mẹ có ảnh hưởng rất lớn đối với đức tính và nhân cách của người con, nên mới có câu: Phúc đức tại mẫu 福 德 在 母, tức là phúc đức của con ở nơi người mẹ.

Lạ gì con có giống ai,

Phúc đức tại mẫu là lời thế gian.

(Gia Huấn Ca).

PHÚC HẬU 福 厚

Phúc: Những điều may mắn, tốt đẹp. Hậu: Dày.

Phúc hậu là người làm nhiều điều lành, nhiều điều phúc đức.

Phồn hoa bõ lúc truân chuyên,

Đã đầy phúc hậu, lại bề hiển vinh.

(Hoa Tiên Truyện).

Nổi lên Đinh, Lý, Trần, Lê,

Bởi vì phúc hậu mệnh kia trời dành.

(Hạnh Thục Ca).

Ví bẳng kẻ sau noi đứa trước,

Thì đời phúc hậu nối không cùng.

(Đạo Sử).

PHÚC HOẠ CÓ DÈ ĐƯỢC ĐÂU

Bởi câu “Phúc chi vi hoạ, hoạ chi vi Phúc 福 之 為 禍, 禍 之 為 福” tức may là rủi, rủi lại là may.

Do tích “Tái ông thất mã, bất tri hoạ phúc 塞 翁 失 馬, 不 知 禍 福” tức là ông lão ở gần nơi quan ải bị mất ngựa không dè được chuyện hoạ phúc.

Xem: Tái ông thất mã.

Mới hay con Tạo éo le,

Phúc chăng hay hoạ có dè được đâu?

(Thơ Lãng Nhân).

PHÚC LỘC 福 祿

Phúc: Những điều may mắn, tốt đẹp. Lộc: Tài lộc, tức là tiền bạc, của cải…

Phúc lộc là cuộc sống gặp may mắn tốt đẹp và được nhiều của cải.

Một nhà phúc lộc gồm hai,

Ngàn năm dằng dặc quan giai lần lần.

(Truyện Kiều).

Phước lộc tùy nên công quả để,

Ngày sau con cái đặng nương nhờ.

(Đạo Sử).

PHÚC TINH 福 星

Phúc: Những điều may mắn, tốt đẹp. Tinh: Sao.

Phúc tinh là sao phúc, tức ngôi sao đem lại phúc đức cho con người.

Phúc tinh còn được hiểu như là người cứu vớt dân chúng khỏi cảnh lầm than, khốn khổ và đem lại điều sung sướng cho mọi người.

Xem: Nhất lộ phúc tinh.

Dầu chẳng "Vạn gia sanh Phật",

cũng là "nhất lộ phúc tinh".

(Sãi Vãi).

PHÚC THỌ VINH XƯƠNG 福 壽 榮 昌

Hay “Phước thọ vinh xương”.

Phước thọ: Sống lâu và được hạnh phước. Vinh xương: Vinh hiển tốt đẹp.

Phước thọ vinh xương là sống lâu được vinh hiển, được hạnh phước, và được nhiều điều tốt đẹp.

Sống thời phước thọ vinh xương,

Thác sau khoái lạc, khỏi đường lụy thân.

(Hứa Sử Tân Truyện).

PHÚC TRẠCH 福 澤

Phúc: Những cái may mắn tốt đẹp. Trạch: Ân huệ.

Phúc trạch nghĩa là phước đức và ân huệ

Cứ xem phúc trạch nhà ta,

Một mai cũng dễ trai già nở châu,

(Quan Âm Thị Kính).

 

PHỤC BA 伏 波

Hay Phục Ba Tướng Quân, một chức quan của Mã Viện đời Đông Hán.

Mã Viện là người đất Mậu Lăng, ban đầu theo Ngỗi Hiêu, sau về đầu với vua Hán Quang Võ. Khi Ngỗi Hiêu làm loạn, Mã Viện giúp Hán Quang Võ trừ Ngỗi Hiêu.

Mã Viện có đem quân sang đánh nước ta để trả thù việc Trưng Vương giết Tô Định chết. Sau khi chiến thắng được Giao Chỉ, Mã Viện lập trụ đồng nơi biên giới, có khắc mấy chữ: Đồng trụ chiết, Giao Chỉ diệt 銅 柱 折, 交 趾 滅, nghĩa là cột đồng gãy, người Giao Chỉ sẽ tiêu diệt.

Phục Ba mới dựng cột đồng,

Ải quan truyền dấu biên công cõi ngoài.

(Quốc Sử Diễn Ca).

Săn Lâu Lan, rằng theo Giới Tử,

Tới Man Khê, bàn sự Phục Ba.

(Chinh Phụ Ngâm Khúc).

PHỤC CHỨC 復 職

Phục: Trở lại. Chức: Chức vị.

Phục chức tức là sau khi bị cách chức, lại được trở lại chức vụ cũ.

Kiều công xưa mắc tội oan,

Trẫm cho phục chức làm quan Ðông thành.

(Lục Vân Tiên).

PHỤC HY 伏 羲

Theo sách Thượng Thư Đại Truyện thì Phục Hy là một vị vua thứ hai trong thời Tam Hoàng, đó là Toại Nhân 燧 人, Phục Hy 伏 羲, và Thần Nông 神 農.

Một nhân vật theo truyền thuyết của Trung Quốc, vị vua thời Thượng cổ. Phục Hy là người họ Phong, đóng đô ở đất Trần, dạy dân biết cày bừa, biết chăn nuôi súc vật. Ông là người sáng lập văn khế, vạch ra bát quái. Phục Hy tại vị 115 năm, truyền được mười lăm đời, gồm 1260 năm.

Trải đời thường chuộng báu thi quy,

Phưởng phất mùi hương chúa Phục Hy.

(Dương Từ Hà Mậu).

Tiều rằng: Trước họ Phục Hy,

Chưa hay nghề thuốc tên chi mở đàng?

(Ngư Tiều Vấn Đáp).

PHỤC MỆNH 復 命

Phục: Trở lại. Mệnh: Mệnh lệnh, sai khiến.

Tức là vâng mệnh lệnh sai khiến làm một điều gì, khi làm xong trở lại trình bày gọi là phục mệnh.

Định ngày phục mệnh lai Kinh,

Sớ văn một tập, hiện thành tâu lên.

(Nhị Độ Mai).

PHỤC TÌNH 服 情

Phục: Thuận theo. Tình: Tình hình, tình trạng.

Phục tình tức là chấp nhận tình hình thực tại.

Huống đà chịu phép, phục tình,

Rộng dung cho đặng toàn sinh thoái hồi.

(Hạnh Thục Ca).

PHỤC TÒNG 服 從

Phục: Thuận. Tòng: Theo.

Phục tòng hay phục tùng là chịu sự điều khiển của người khác.

Ngạnh cường chẳng khứng phục tòng,

Kỳ Anh Công cũng theo vòng chết oan.

(Hạnh Thục Ca).

Cùng trên với dưới giữ khiêm cung,

Kẻ nghịch con toan kế phục tùng.

(Đạo Sử).

PHUN CHÂU NHẢ NGỌC

Dịch từ câu “Thoá ngọc phi châu 唾 玉 霏 珠”.

Thành ngữ “Phun châu nhả ngọc” được dùng để chỉ người có tài giỏi về văn chương, ngôn luận và làm thơ lỗi lạc.

Xem: Nhả ngọc phun châu.

Phun châu nhả ngọc đua tài,

Giải nguyên tên đã dự bài bảng ngay.

(Truyện Phan Trần).

PHÙNG CƠ 馮 姬

Tức Phùng Viên, là con gái của Phùng Phụng Thế làm quan đời nhà Hán. Nàng được tuyển chọn vào cung phong làm Tiếp dư thời Hán Nguyên Đế. Một hôm, ngồi xem các con thú đấu với nhau, có một con gấu sổ chuồng chạy ra ngoài, mọi cung nhân hoảng sợ đều bỏ chạy, chỉ còn Phùng Cơ tiến đến trước mặt nó để chận lại, không để đến gần vua. Người đương thời cho nàng là kẻ gan dạ.

Chối liễn phượng chẳng ngồi,

Ban thị sự đà sau thấy;

Chống muôn hùng nào ngại,

Phùng Cơ lòng hãy xa ngừa.

(Cung Trung Bảo Huấn).

PHÙNG DỊ 馮 異

Hán Thư chép rằng: Phùng Dị là người Phụ Thành, học giỏi, thông kinh sử và binh pháp, theo giúp Hán Quang Võ, làm chức Thiên Tướng Quân. Ông là người khiêm tốn, khi đi đánh trận về, thường đứng một mình dưới cội cây to, nghe các tướng cùng ngồi luận công trạng. Ông không hề khoe thành tích của mình. Nhơn đó, người đời mới gọi ông là “Đại thọ tướng quân 大 樹 將 軍”.

Do vậy mới có câu: Hán Phùng Dị đương luận công, độc lập đại thọ hạ, bất khoa kỳ tích 漢 馮 異 當 論 功, 獨 立 大 樹 下, 不 誇 己 績, nghĩa là đang luận công, ông Phùng Dị đứng một mình dưới cây đại thọ, chẳng khoe công trạng của mình.

Cõi ngoài mang tiếng nép uy,

Dại hơn Phùng Dị kính bề Phần Dương.

(Thiên Nam Ngữ Lục).

PHÙNG ĐƯỜNG 馮 唐

Phùng Đường là người làm quan đời nhà Hán. Hoạn lộ của ông rất nên lận đận, già bạc đầu mà vẫn còn làm một chức quan nhỏ.

Số đâu Lý Quảng phong hầu,

Phùng Đường lận đận bạc đầu luống công.

(Thơ Lãng Nhân).

PHỤNG CẦU 鳳 求

Hay “Phượng cầu”.

Phụng: Con chim phượng trống. Cầu: Tìm kiếm.

Do chữ “Phụng cầu hoàng” có nghĩa là chim phượng trống tìm chim phượng mái, đó là tên một bản đàn, còn gọi là “Phụng Cầu Kỳ Hoàng”.

Bản đàn này nguyên của Công chúa Lộng Ngọc, con vua Tần Mục Công, học lại của chồng là chàng Tiêu Sử. Theo truyền thuyết, lúc nàng thổi khúc Phụng Cầu Hoàng thì có chim phượng bay xuống, rồi nàng cỡi phượng, chồng cỡi rồng, hai người bay lên trời, đều thành tiên hết.

Về sau, Tư Mã Tương Như đời nhà Hán, gãy khúc Phụng Cầu Hoàng để ghẹo nàng Trác Văn Quân. Trác Văn Quân nghe khúc đàn này mê, bèn theo Tương Như, rồi hai bên lấy nhau.

Phụng cầu dù lựa nên cung,

Ngọn cầm biết gãy được lòng hay chăng?

(Hoa Tiên Truyện).

Khúc đâu Tư mã Phượng cầu,

Nghe ra như oán như sầu phải chăng!

(Truyện Kiều).

PHỤNG CHẠ LOAN CHUNG

Hay “Phượng chạ loan chung”.

Phụng loan ví với trai gái, vợ chồng. Chung chạ ý chỉ ân ái, sum họp.

Phụng chạ loan chung có ý nói trai gái, vợ chồng ăn ở, sống sum họp với nhau.

Nào người phượng chạ loan chung,

Nào người tích lục tham hồng là ai?

(Truyện Kiều).

PHỤNG CHỈ 奉 旨

Phụng: Vâng mệnh lệnh. Chỉ: Chiếu chỉ, tờ giấy ghi mệnh lệnh của nhà vua.

Phụng chỉ là tuân theo mệnh lệnh của nhà vua ban hành xuống.

Ngó trông rợp bóng quan hà,

Thẻ bài phụng chỉ ngọn cờ vinh hương.

(Nhị Độ Mai).

Này đồ phụng chỉ ban ra,

Sao cho tận pháp mới là công minh.

(Nhị Độ Mai).

PHỤNG CHỈ THĂNG THUYÊN 奉 旨 升 銓

Phụng chỉ: Vâng chiếu chỉ. Thăng thuyên: Thăng chức quan rồi thuyên bổ đến nơi khác.

Phụng chỉ thăng thuyên là vâng theo chiếu chỉ của vua, nhận chức quan vừa mới đượng thăng, rồi tuân theo mệnh lệnh đi nhận nhiệm sở được phân bổ đến.

Mai công phụng chỉ thăng thuyên.

Chiếu trời mây vỗ, ân trên mưa nhuần.

(Nhị Độ Mai).

PHỤNG CHIẾM 鳳 占

Bói quẻ đi lấy vợ gọi là phụng chiếm.

Sách Tả Truyện chép: Ông Trần Kính Trọng chạy qua nước Tề, chúa Tề Hầu cho ông làm quan Công Chánh. Ông Trần Ý Thị làm quan Đại phu muốn gả con cho Kính Trọng. Vợ quan Đại phu chiếm quẻ (Phụng chiếm) nói là tốt. Lời bàn trong quẻ nói rằng: chim phụng và chim hoàng cùng bay, tiếng kêu hoà hiệp.

PHỤNG ĐẾN TÌM LOAN

Phụng loan là đôi chim trống mái, ví với đôi vợ chồng. Phụng chỉ người con trai, loan nói người con gái. Phụng đến tìm loan là ý nói người trai tìm đến cầu hôn người gái hợp lý hơn.

Đừng đề thi lá thơ chim,

Cầu hôn để phụng đến tìm cung loan.

(Nữ Trung Tùng Phận).

PHỤNG ĐÌNH 鳳 亭

Hay “Phượng đình”.

Tức là “Phụng Nghi Đình 鳳 儀 亭”, nơi nàng Điêu Thuyền dùng sắc đẹp trêu ghẹo, khiêu khích Lữ Bố, khiến Bố tức giận người cha nuôi là Đổng Trác, sau âm mưu cùng Vương Doãn giết chết Đổng Trác, rồi được phong là Ôn Hầu.

Hay là học thói ả Điêu,

Phượng đình thấy vắng mà trêu Ôn Hầu.

(Song Tinh Bất Dạ).

PHỤNG GIAO CHUNG GỐI

Giao cũng là một loại rồng. Phụng giao: Rồng phượng chỉ vợ chồng. Chung gối: Ngủ chung.

Phụng giao chung gối có ý nói vợ chồng thương yêu hoà thuận.

Đợi chi xinh mày liễu má đào,

Mới bền giữ phụng giao chung gối.

(Phương Tu Đại Đạo).

PHỤNG HOÀNG 鳳 凰

Hay “Phượng hoàng”.

Phụng là một loài chim trống, Hoàng là chim mái. Phụng hoàng dùng để ví với trai gái hay vợ chồng.

Chim phụng hoàng là một trong bốn vật linh (Tứ linh: Long, Lân, Qui, Phụng), lại ưa thích âm nhạc. Trong kinh Thư, thiên Ích Tắc 益 稷 có nói: Tiêu thiều cửu thành, phụng hoàng lai nghi 簫 韶 九 成, 鳳 凰 來 儀, nghĩa là khi nhạc tiêu thiều tấu đến khúc thứ chín, thì chim phượng hoàng đến múa, có vẻ uy nghi.

Sách xưa cho rằng loại chim này tượng trưng cho hòa bình, cho điềm lành nên khi giống chim này xuất hiện thường báo hiệu một minh quân, thánh chúa hoặc là vĩ nhân xuất thế như câu “Phụng gáy non Kỳ” là có ý nói chim phụng gáy ở núi Kỳ Sơn tại xứ Tây Kỳ, là điềm báo cho biết cuối đời Ân Trụ có Thánh chúa là Văn Vương, Võ Vương ra đời diệt Trụ và dựng nghiệp nhà Châu, đem lại thái bình cho thiên hạ.

Thiên duyên kỳ ngộ gặp chàng,

Khác gì như thể phụng hoàng gặp nhau.

(Thanh Hoá Quan Phong).

Trông chim càng dễ đoạn trường,

Uyên ương chiếc bóng, phượng hoàng lẻ đôi.

(Ai Tư Vãn).

Huống chi là giá thiên kim,

Bụi gai sao nỡ đỗ chim phượng hoàng.

(Ngọc Kiều Lê).

PHỤNG LẦU

Bởi chữ “Phụng lâu 鳳 樓” là lầu Phụng, một cái lầu do vua Tần Mục Công cho xây dựng lên để con gái là Công chúa Lộng Ngọc ở. Công chúa giỏi thổi sáo, sau nàng kết duyên với Tiêu Sử có tài thổi Tiêu, hai vợ chồng thường thổi tiêu trên Phụng lầu, âm thanh vừa trổi lên thì chim phụng hoàng bay đến nhảy múa.

Xem: Lộng Ngọc.

Diêu phong mấy khúc khách phàm trần,

Những mến phụng lầu ngự các lân.

(Đạo Sử).

Tiếng tiêu dầu lọt phụng lầu,

Hoặc may gỡ đặng dây sầu nữ nhi.

(Nữ Trung Tùng Phận).

PHỤNG LẦU GÁC QUYỂN

Tức là lầu phụng và gác thổi ống tiêu.

Do tích Công chúa Lộng Ngọc được vua cha là Tần Mục Công cho ở trên lầu phụng, nàng có tài thổi ống tiêu (Tức ống quyển), sau nàng kết duyên với chàng Tiêu Sử lại giỏi về thổi tiêu, rồi vợ chồng cùng thổi ống tiêu thì chim phụng hoàng bay đến trước sân nhảy múa.

Hồng nhạn đưa tin trông vắng dạng,

Phụng lầu gác quyển đợi hòa thinh.

(Đạo Sử).

Phụng lầu gác quyển chờ tiêu,

Gieo cầu cho đáng, nhiễu điều gói gương.

(Nữ Trung Tùng Phận).

PHỤNG LIỄN 鳳 輦

Hay “Phượng liễn”.

Phụng: Con chim phượng. Liễn: Một loại xe dành cho người kéo.

Phụng liễn là xa giá, tức là loại xe có chạm hình chim phụng hoàng, dành để cho vua đi. Phụng liễn còn là loại xe của các Tiên đi. Theo sử sách, bà Tây Vương Mẫu đã từng đi xe phụng liễn đến dự yến tiệc với vua Mục Vương.

Ngấn phượng liễn chòm rêu lỗ chỗ,

Dấu dương xa đám cỏ quanh co.

(Cung Oán Ngâm Khúc).

PHỤNG LIỄN LOAN NGHI 鳳 輦 鸞 儀

Phụng liễn: Kiệu có vẽ hình chim phượng. Loan nghi: Màn có thêu hình chim loan.

Phụng liễn loan nghi là kiệu hình chim phượng và màn trướng thêu hình chim loan.

Sẵn sàng phượng liễn loan nghi,

Hoa quan phấp phới hà y rỡ ràng.

(Truyện Kiều).

PHỤNG LOAN 鳳 鸞

Hay “Phượng loan”.

Phụng loan là hai loại chim trống và mái, cũng như đàn sắt đàn cầm, được người ta ví với vợ chồng hoà hiệp. Trong hôn lễ, người ta thường có câu chúc: Loan phụng hoà minh, sắc cầm hảo hiệp 鸞 鳳 和 鳴, 瑟 琴 好 合, tức là chim loan chim phượng cùng gáy, đàn sắt đàn cầm cùng hoà với nhau.

1.- Phụng loan:

Cho hai họ vầy duyên kim cải,

Ngõ một nhà đôi sánh phụng loan.

(Nhạc Hoa Linh).

2.- Phượng loan:

Trăm năm duyên đẹp phượng loan,

Tào khang hai chữ Trần Phan chuyện đời.

(Truyện Phan Trần).

PHỤNG MAO 鳳 毛

Phụng (Phượng): Chim phượng, một loại chim quý. Mao: Lông.

Phụng mao là tiếng dùng để khen tặng con của người khác. Ví dụ như: Phụng mao, lân giác nghĩa là lông chim phượng, sừng con lân đều là những vật hiếm có trên đời.

Sách Thế Thuyết viết: Vương Kính Luân đẹp đẽ không kém gì cha. Hoàng công khen là “Phụng mao”.

Phượng mao cũng thể con nòi,

Chính danh kẻo nữa tiếng đời nhờ tay.

(Phương Hoa).

PHỤNG SỒ 鳳 雛

Phụng: Chim phượng. Sô(Hay sồ): Chim con.

Phụng sô là chim phụng con.

Phụng Sô hay Phụng Sồ là tên một nhân vật đời Tam Quốc, có tài, người đa mưu túc trí. Ông làm quân sư cho Lưu Bị, nhưng kém hơn Khổng Minh, lại chết quá sớm.

Phụng sồ danh giá biết bao,

Hưng dương, Trần bảo ai nào dám đang.

(Hoa Điểu Tranh Năng).

PHỤNG THÀNH 鳳 城

1.- Hay “Phụng hoàng thành 鳳 凰 城”, dùng để chỉ Kinh đô.

Công chúa Lộng Ngọc cùng chồng là Tiêu Sử, một người thổi tiêu tuyệt hay, ngồi trên thành thổi ống địch, phụng liền bay xuống đáp, nên đặt tên là Phụng Thành (Hay Đan phụng thành). Đời sau nhân đó gọi Kinh đô là “Phụng thành”.

Cảnh kia thêm bận lòng này,

Phụng thành sáng mở nào hay đã gần.

(Truyện Hoa Tiên).

2.- Hay “Phượng Thành” dùng để chỉ đất Hồ Tây Hà Nội. Bởi Cao Biền đời nhà Đường, một người giỏi địa lý xem đất Hà Nội là kiểu đất “Phượng Hoàng uống nước”, vì thế ngày xưa người ta gọi Hà Nội là “Phượng Thành”.

Vào thời Bắc thuộc, Hà Nội được gọi là Long Biên, đến đời Lý đóng đô ở đấy thì gọi là Thăng Long, nên người ta sau này gọi Hà Nội là “Long Thành”.

Thi hào dậy tiếng Phượng thành,

Vào phen Lý, Đỗ, nức danh Tô, Tào.

(Bích Câu Kỳ ngộ).

PHỤNG THỜ TỔ TÔNG

Phụng thờ: Phụng sự việc thờ cúng. Tổ tông: Tổ tiên dòng họ.

Phụng thờ Tổ tông tức là chăm lo việc thờ cúng Tổ tiên của dòng họ.

Con chàng thiếp trả khi thơ,

Dòng chàng thiếp dạy phụng thờ tổ tông.

(Nữ Trung Tùng Phận).

PHỤNG THUẤN LÂN NGHIÊU

Phụng lân là hai con vật quý hiếm đời xưa, ít được thấy, biểu tượng cho người hiền, khi xuất hiện thì thiên hạ được thái bình. Nghiêu Thuấn là hai vua cổ đại của Trung Quốc, được các Nho coi như vị vua mẫu mực, hiền đức của một thời đại lý tưởng.

Phụng Thuấn, lân Nghiêu, tuồng trước nát,

Hươu Tần, rắn Hán, thói sau dời.

(Dương Từ Hà Mậu).

PHƯỚN LINH

Bởi chữ “Linh phan 靈 幡”.

Phướn: Chữ Hán đọc Phan, là một dải lụa tựa như lá cờ, bề ngang hẹp, có chiều dài, trong lá phướn có ren lụa thêu rũ xuống. Linh: Thiêng liêng, huyền diệu.

Phướn linh là cây phướn thiêng liêng, huyền diệu.

Tây phương Tiếp Dẫn Đạo Nhơn,

Phướn linh khai mở nẻo đường Lôi Âm.

(Kinh Tận Độ).

PHƯỚN PHỤNG

Phướn phụng do đuôi con chim phụng giống như là một lá phướn. Vì vậy nắm đuôi phụng như nắm lá phướn để dẫn đường.

Do câu thơ Hán: Phụng hàm đơn chiếu đề dương bạn 鳳 含 丹 詔 提 楊 畔, nghĩa là chim phụng ngậm tờ chiếu của vua tiến lên bờ dương (Tức bờ giải thoát).

Xem: Dương bờ.

May phước phải gìn cho mạnh trí,

Nắm đuôi phướn phụng đến dương bờ.

(Thánh Thi Hiệp Tuyển).

PHƯƠNG PHI 芳 菲

Phương: Thơm. Phi: Hương bay ngào ngạt.

Phương phi có nghĩa là hương thơm bay ngào ngạt.

Lãng uyển lúc thu tàn hoa chưa rã,

thêu hồng kết gấm,

ví phương phi cùng xuân ấy không thua.

(Tụng Cảnh Tây Hồ).

PHƯƠNG SÓC 方 朔

Tức “Đông Phương Sóc 東 方 朔”.

Người đời Hán Vũ Đế, tự Man Thiên, có tài khôi hài. Đời Vũ Đế giữ chức Kim Mã Môn Thị trung, thường lấy tài trào phúng, hoạt kê để chữa lỗi cho vua. Về sau, ông có đi tu theo Đạo Tiên và đắc quả, được người đời gọi là Đông Phương Lão Tổ.

Về lịch sử của Đông Phương Sóc không rõ ràng, chỉ được Sử ký Tư Mã Thiên nhắc đến trong chương “Hoạt Kê Liệt Truyện” như sau:

Thời Hán Vũ Đế, nước Tề có người họ Đông Phương, tên Sóc, tính ưa Kinh truyện cũ, đọc rộng tất cả các bách gia chư tử. Lúc mới đến Trường An, Sóc đến dinh Công Xa dâng thư, thư dài đến ba ngàn giản độc (Thẻ tre có khắc chữ), nha Công Xa phải cho hai người khiêng mới xuể. Vua đọc thư của Sóc ở nội cung, mỗi khi dừng phải vạch đánh dấu. Đọc ròng rã hai tháng mới hết. Vua xuống chiếu bổ Sóc làm quan Lang, thường thường thừa trực ở nội đình. Vua vời Sóc đến hầu chuyện luôn và chưa hề bao giờ không vui thích....

Lối sống của Đông Phương Sóc hơi ngông, nên có người hỏi ông:

- Người ta ai cũng cho là Tiên sinh cuồng.

Ông đáp:

- Những người như Sóc nầy, người ta gọi là kẻ trốn đời, vào ở ẩn nơi Triều đường đấy. Người xưa thì lánh đời ở ẩn nơi hang sâu.

Có khi giữa tiệc, ruợu đến lúc ngà say vui chén, ông vừa bò vừa hát rằng: Không nước mà chìm, ôi thôi tục lụy! Lánh đời lánh quách nơi “Kim Mã Môn” Trong cung điện, ẩn thân toàn vẹn, Lọ là cần hò hẹn hang sâu? Bồng cao chẳng hẹn lác lau?...

Yến sở Dao Trì đà có hẹn,

Chớ cho Phương Sóc đến lân la.

(Quốc Âm Thi Tập).

PHƯƠNG TRẦN 芳 塵

Bụi thơm.

Thập Di Ký chép: Thạch Hổ dựng nhà, cao bốn mươi trượng, khi gió thổi tiết ra một mùi thơm lạ lùng, hương bay ngào ngạt.

Nghĩa bóng dùng để chỉ danh thơm còn lưu lại.

Ngô công nối dấu phương trần,

Hai mươi năm lẻ nhân tuần cũng yên.

(Quốc Sử Diễn Ca).

PHƯƠNG TRỜI GÓC BIỂN

Phương trời góc biển là hướng về một góc trời biển bao la, chỉ sự xa xôi, mờ mịt. Phương trời góc biển còn dùng để chỉ hai nơi xa cách với nhau.

Kẻ ở phương trời người góc biển,

Lòng thành nhắn gởi chữ khương-ninh.

(Thánh Thi Hiệp Tuyển).

PHƯƠNG TRƯỢNG 方 丈

Có hai nghĩa:

1- Phương Trượng là tên một ngọn núi có Tiên ở, nằm giữa biển Bột Hải, còn gọi là Phương đảo.

2- Phương là vuông vức, trượng là một đơn vị độ dài. Phương trượng là diện tích một trượng vuông. Theo tích ở Tây Vức, xưa có người cư sĩ là Tuy Ma ở trong một cái nhà đá vuông, mỗi bề ngang dọc chỉ có một trượng. Vì thế, phòng của vị sư trụ trì trong chùa gọi là Phương trượng.

Vâng lời ra ở thuyền môn,

Trong toà phương trượng dám còn vào ra.

(Quan Âm Thị Kính).

Sai người dọn mái liên trì,

Sửa sang phương trượng trai nghi đãi đằng.

(Sơ Kính Tân Trang).

Qua Tây phương còn cách trở non thần,

Sau phương trượng đã sẵn sàng bàn Phật.

(Sãi Vãi).