Điển tích - K

K

KẺ CÀY VOI

Chỉ ông Thuấn, là một người con hiếu thảo nổi tiếng, được vua Nghiêu nghe danh mời đến truyền ngôi.

Sách “Nhị Thập Tứ Hiếu” viết: Khi cha Thuấn bắt đi cày ở đất Lịch Sơn là cốt tìm cách trừ đi, vì nơi đây có tiếng là nhiều thú dữ hay ăn thịt người. Nhưng tấm lòng hiếu thảo và hòa mục của Thuấn động đến lòng trời, cả đàn voi ra giúp Thuấn cày đất và muông chim vô số đáp xuống nhặt cỏ hộ.

Thảo đâu dám sánh kẻ cày voi,

Muối xát lòng ai nấy mặn nòi.

(Thơ Tôn Thọ Tường).

Hiếu con dầu ví kẻ cày voi,

Không đạo hạnh đừng coi là trọng.

(Phương Tu Đại Đạo).

KẺ HÁN NGƯỜI HỒ

Kẻ Hán là người ở Trung nguyên, người Hồ là người ở Hung nô, phía bắc Trung Quốc.

Do tích thời nhà Tống, Hung nô đem quân đánh vào Trung nguyên, buộc vua Hán phải đem nàng Chiêu Quân là ái phi của vua Hán, nạp cho vua Hung nô. Từ ấy vua và nàng Chiêu Quân xa cách nhau kẻ bắc người nam, hay kẻ Hán người Hồ, chỉ sự xa cách nhau.

Chừ sao kẻ Hán người Hồ,

Để cho phòng hạnh ra mồ quạt duyên.

(Nữ Trung Tùng Phận).

KẺ SĨ DU PHƯƠNG

Kẻ sĩ du phương là chỉ người có học thức đi khắp mọi phương.

Chữ dùng cho các tăng ni đi đây đi đó để tham học với những bậc thầy có tài đức hoặc để truyền bá Phật pháp. Ngoài ra còn dùng để chỉ các thầy thuốc đi tầm thầy học hoặc trị bịnh khắp mọi nơi.

Cảm ơn kẻ sĩ du phương,

Dắt ta, điềm chỉ vào đường Y lâm.

(Ngư Tiều Vấn Đáp).

KẺ TẤN NGƯỜI TẦN

Tấn Tần là hai nước đời Xuân Thu thường kết làm thông gia với nhau, nhưng nếu trai gái không duyên nợ thì kẻ Tấn người Tần, tức là nói sự xa cách mỗi người mỗi phương.

Những e kẻ Tấn, người Tần,

Nào hay chữ ngẫu đặng gần chữ giai.

(Lục Vân Tiên).

Hiểm thay chước kẻ gian thần,

Xui nên kẻ Tấn, người Tần như không.

(Nhị Độ Mai).

KẺ TẦN NGƯỜI VIỆT

Tần Việt là hai nước ở rất xa nhau. Do đó dùng để nói sự xa xôi cách trở và khác biệt nhau.

Kẻ Tần người Việt chỉ sự xa cách nhau.

Rằng: Khi đôi nước tranh hùng,

Kẻ Tần người Việt tương phùng đâu đây?

(Quốc Sử Diễn Ca).

KẺ VIỆT NGƯỜI HỒ

Kẻ Việt, tên chung gọi các chủng tộc ở phương nam (Bách Việt). Người Hồ tức là dân tộc ở phương bắc, biên giới Trung Hoa thời xưa, tức là Hung Nô.

Kẻ Việt người Hồ chỉ sự xa cách mỗi người mỗi phương. Dùng như chữ “Kẻ Hán người Hồ”.

Xem: Kẻ Hán người Hồ.

Ngỡ là phận ấm duyên ưa,

Ai ngờ kẻ Việt người Hồ bắc nam.

(Truyện Phan Trần).

KẼ TÓC CHÂN TƠ

Kẽ chân là khe nhỏ giữa hai ngón chân, chỉ sự nhỏ nhặt. Tơ tóc là những vật nhỏ nhít mỏng mành, chỉ sự việc chi ly.

Kẽ tóc chân tơ là một thành ngữ dùng để chỉ người có tính cẩn thận từng ly từng tí.

Ân cần kẽ tóc chân tơ,

Tấm lòng chép để mấy lời tạc ghi.

(Gia Huấn Ca).

Đinh ninh kẽ tóc chân tơ,

Từ đầu đến cuối kể qua một hồi.

(Nhị Độ Mai).

KÉN CÁ CHỌN CANH

Kén cá chọn canh chỉ tính người hay so đo kén chọn quá mức bình thường, việc nào cũng không vừa ý.

Há còn kén cá chọn canh,

Cơm nem đã trải tay chanh đã từng.

(Truyện Trinh Thử).

KEO LOAN

Keo loan làm bằng máu chim loan có độ dính rất cao, được dùng để nối dây đàn, phím đàn hay dây cung đứt. Chữ này dùng để diễn tả sự bền chặt như keo loan.

Thái Bình Quảng Ký chép: Vương Mẫu phái sứ giả dâng cho vua Hán Võ Đế một gói linh giao và một chiếc áo lông. Sau đó, vua Võ Đế đi săn, dây cung bị đứt, sứ giả tâu xin lấy keo thấm nước nối lại, vua kinh ngạc, bảo võ sĩ nắm hai đầu day kéo, dây không đứt, suốt ngày bắn vẫn không sao. Thứ kéo này có tên là Tập huyền giao.

Giữa đường đứt gánh tương tư,

Keo loan chắp mối tơ thừa mặc em.

(Truyện Kiều).

KEO RÃ SƠN RỜI

Keo sơn, do chữ “Giao tất 膠 漆”, chỉ sự giao tình bền chặt, không lìa nhau được. Keo sơn còn dùng để chỉ sự gắn bó giữa vợ chồng. Rã rời: Chia lìa, không kết dính lại với nhau.

Keo rã sơn rời chỉ tình nghĩa vợ chồng không còn gắn bó thương yêu nhau nữa.

Xem: Keo sơn.

Khi lịch sắc trao trâm đáng giá,

Cơn tàn hoa keo rã sơn rời.

(Nữ Trung Tùng Phận).

KEO SƠN

Bởi chữ Hán “Tất giao 漆 膠”.

Keo và sơn là hai chất kết dính chặt với nhau, trong văn chương dùng để chỉ tình nghĩa vợ chồng, anh em hoà hợp nhau một cách khắng khít, không rời rã.

Sách xưa có câu: Dĩ giao đầu tất trung, Thuỳ năng biệt ly thử? 以 膠 投 漆 中, 誰 能 別 離 此, nghĩa là lấy keo mà bỏ vào trong sơn, ai làm cho chia rẽ được nữa.

Xem: Tất giao.

Vân Tiên vội vã tạ ơn,

Trăm năm dốc giữ keo sơn một lời.

(Lục Vân Tiên).

Một lời gắng giúp keo sơn,

Ngư ông từ giã lui chưng xuống thuyền.

(Lục Vân Tiên).

Nàng rằng: Tấc dạ keo sơn,

Thấy con lại nhớ công ơn của chồng.

(Dương Từ Hà Mậu).

Keo sơn chẳng nhớ một lời thề,

Sau trước chẳng dè để đến chê.

(Đạo Sử).

Chồng vợ ví keo sơn gắn chặt,

Càng thương nhau thường nhắc lúc sơ giao.

(Phương Tu Đại Đạo).

KÊ KHANG 稽 康

Kê Khang tự là Thúc Dạ, người nước Nguỵ đời Tam Quốc, học thức thông thái, thích đánh đàn. Một hôm đến chơi ở đất Lạc Tây, nửa đêm nằm ngủ, chiêm bao thấy có người đến dạy khúc “Quảng Lăng”, là một bản đàn rất tuyệt. Kê Khang thề không truyền cho ai. Sau Tư Mã Chiêu bắt Khang giết, trước khi chết Khang lấy đàn ra gãy.

Xem: Quảng Lăng.

Kê Khang này khúc Quảng Lăng,

Một rằng Lưu thuỷ hai rằng Hành vân.

(Truyện Kiều).

KÊ MINH 雞 鳴

Kê minh là gà gáy.

Do câu: Kê ký minh hỹ, kiểu kỳ doanh hỹ 雞 既 鳴 矣, 矯 其 盈 矣, nghĩa là gà đã gáy rồi, triều đình đã đông người rồi, đó là lời của một bà hiền phi khuyên nhà vua nên ra coi chầu cho sớm để các quan khỏi mong đợi. Về sau, người ta dùng “Kê minh” để nói về người vợ khuyên chồng.

Nghiệp đèn sách khuyên chồng sập sã,

Tiếng kê minh gióng giả đêm ngày.

(Gia Huấn Ca).

KÊ THIỆU 稽 紹

Kê Thiệu là con của Kê Khang, người đời Tấn, làm quan triều Tấn Huệ Đế. Khi Hà Giang Vương làm phản, Kê Thiệu theo vua đánh giặc. Lần bại trận ở Đăng Âm tướng sĩ tan rã, Kê Thiệu lấy thân che chỡ cho vua, bị thương, máu nhuộm đỏ áo vua.

Chính làm máu nhuộm đế y,

Như người Kê Thiệu cứu nguy chúa mình.

(Ngư Tiều Vấn Đáp).

KÊ THỬ ƯỚC 雞 黍 約

Thịt gà cơm nếp ước hẹn.

Trương Nguyên Bá cùng ông Phạm Cự Khanh là hai người bạn rất thân thiết, cùng vào nhà Thái học. Khi từ giã ra về, Cự Khanh hẹn hai năm sẽ sang ra mắt lịnh tôn thân. Đến kỳ, Nguyên Bá thưa mẹ làm thịt gà, cơm nếp để đãi Cự Khanh. Mẹ nói: Cách biệt nhau hai năm, lời hứa ngàn dặm, đâu nhớ kỹ được ngày hẹn? Nguyên Bá nói: Cự Khanh là người chắc chắn, ắt không lỗi hẹn! Quả nhiên, Cự Khanh đến, vào nhà làm lễ thân mẫu, cùng ăn cơm nếp, thịt gà và tự tình một cách vui vẻ.

KÊ VÀNG

Bởi chữ “Hoàng lương mộng 黃 樑 夢”, tức là giấc mộng hạt kê vàng.

Do điển Lữ Sinh nằm ngủ gần bên nồi kê, chiêm bao thấy cả cuộc đời danh lợi, vợ con, tiền tài, sự nghiệp đã dứt mà nồi kê vàng vẫn chưa chín.

Xem: Hoàng lương mộng.

Cương thường gốc cũ ngàn xưa,

Kê vàng giấc mộng buồn mơ sá gì!

(Thơ Học Canh).

Nào những ai,

Kê vàng tỉnh mộng,

Tóc bạc thương thân,

Gièo trông lá rụng đầy sân,

Công danh phù thế có ngần ấy thôi.

(Thơ Tản Đà).

KẾ CHÍ 繼 志

Kế: Nối theo. Chí: Chí hướng, tức là quyết tâm theo đuổi một điều gì.

Kế chí tức là nối theo chí của bậc tiền nhân. Con mà noi theo chí của cha ông để lại làm rạng danh tổ tông thì được gọi là con hiếu.

Sách Trung Dung chép: Phù hiếu giả thiện kế nhân chi chí 夫 孝 者 善 繼 人 之 志, nghĩa là phàm người có hiếu thì khéo noi được chí của người.

Kìa ai kế chí danh còn để,

Nọ kẻ dâng canh sự hãy còn.

(Hồng Đức Quốc Âm).

KẾ NGHIỆP 繼 業

Kế: Nối tiếp. Nghiệp: Sự nghiệp.

Kế nghiệp tức là nối tiếp sự nghiệp của người xưa.

Kẻ nam nhi đã phỉ chí tang bồng,

Ngôi vương bá mong kế nghiệp hưng long,

Cuộc thành bại chẳng quản cùng thương hải.

(Cai Vàng Tân Truyện).

KẾ TẬP 繼 襲

Kế: Nối theo. Tập: Thừa hưởng.

Kế tập tức là cha ông làm quan to, triều đình cho con cháu được thừa hưởng chức tước.

Hoàng Văn phủ ngữ cũng tài,

Một nhà kế tập ba đời tuần lương.

(Quốc Sử Diễn Ca).

KẾ VÃNG KHAI LAI 繼 往 開 來

Kế vãng: Nối tiếp cái đã qua. Khai lai: Mở đường cho cái sắp tới.

Kế vãng khai lai tức là nối tiếp những việc tiền nhân để lại, mở mang công việc cho con cháu sắp tới, tức là tiếp nối quá khứ, mở lối tương lai.

Nhờ câu Kế vãng khai lai,

Thật ông Khổng Tử đại tài thánh vương.

(Dương Từ Hà Mậu).

KẾ THỐNG 繼 統

Kế: Nối theo. Thống: Mối tơ nối tiếp nhau.

Kế thống tức là thừa tiếp chính quyền của cha ông để lại.

Quyện cần rồi lại xuất gia,

Minh tông kế thống cũng là hiền vương.

(Quốc Sử Diễn Ca).

 

KỆ KINH 偈 經

Kệ là những bài thơ ngắn hay dài để tóm tắt đại ý một bài thuyết pháp hay một đoạn kinh, hoặc để ca ngợi công đức Phật, hoặc để cầu nguyện, hoặc là một bài dùng để kệ chuông, kệ trống…

Kinh là nền tảng của một triết thuyết hay một Tôn giáo. Ví dụ như: Ngũ kinh trong Nho giáo, Đạo Đức kinh trong Lão giáo, Tam Tạng kinh trong Phật giáo và Kinh Thánh của Công giáo.

Kệ kinh là chữ dùng chung để chỉ việc khai kệ, tụng kinh trong một thời công phu.

Kệ kinh câu cũ thuộc lòng,

Hương đèn việc cũ, trai phòng quen tay.

(Truyện Kiều).

Bày đường nói kệ, nói kinh,

Mõ chuông cửa Phật rập rình ra vô.

(Dương Từ Hà Mậu).

Đàn thông phách suối vang lừng,

Cá khe lắng kệ chim rừng nghe kinh.

(Truyện Phan Trần).

Thiếu chuông thiếu trống; thiếu kệ thiếu kinh,

Thiếu sứa thiếu sinh; thiếu tiêu thiếu bạt;

(Sãi Vãi).

Để chuông mõ dựa kề son phấn,

Chất nhơn tình chồng cận kệ kinh.

(Nữ Trung Tùng Phận).

KẾT CÁNH LIỀN CÀNH

Do câu “Tỷ dực liên chi”, tức là chim kết cánh, cây liền cành, ý muốn nói vợ chồng gắn bó không rời xa nhau được.

Kết cánh do Sách Sơn Hải Kinh của Đông Phương Sóc nói: Có một loài chim chỉ có một bên cánh và một con mắt, nên lúc nào con trống và con mái phải kết cánh lại thì mới bay được, gọi là Tỷ dực điểu (Tỷ dực là kết cánh lại).

Liền cành do điển: Hàn Bằng có vợ là Hà Thị bị Tống Khang Vương ép làm vợ, Hà Thị cự tuyệt rồi tự tử. Hàn Bằng bị bắt cũng tự sát. Lúc Hà Thị chết có để lại một bức xin được chôn cùng mộ với chồng. Khang Vương tức giận, đem hai người chôn riêng ra và cách xa nhau. Sau đó, gần mỗi ngôi mộ có mọc lên một cây từ, cành giao nhau, và rể ăn liền nhau.

Xem: Tỷ dực liên chi.

Chim kết cánh, cây liền cành,

Còn thân thiếp chịu một mình đơn cô.

(Nữ Trung Tùng Phận).

KẾT CỎ

Bởi chữ “Kết thảo 結 草” là kết cỏ.

Do điển: Nguỵ Thù là người nước Tấn đời Đông Châu, có một nàng hầu rất đẹp, còn trẻ tuổi. Khi gần chết ông dặn con là Nguỵ Khoả phải đem nàng hầu ấy chôn theo ông. Nhưng Nguỵ Khoả thương tình không chôn, mà lại cho nàng đi lấy chồng khác.

Sau Nguỵ Khoả làm quan, được triều đình sai đi trừ giặc nhà Tần là Đỗ Hồi rất hung tợn, khó bề đánh thắng đặng. Không dè, trong lúc xáp trận những bụi cỏ kết lại với nhau quấn vào chân ngựa của Đỗ Hồi, làm cho Hồi tới lui không được, bị Nguỵ Khoả đâm chết. Tối lại, Khoả mộng thấy một ông già xưng là cha nàng hầu của Nguỵ Hùng, vì cảm ơn Khoả đã không chôn con gái ông, lại còn gả lấy chồng, nên kết cỏ quấn vào chân ngựa Đỗ Hồi để báo ân đức đó.

Bến Tương việc hãy rành rành,

Nào đà kết cỏ, ngậm vành chi đâu.

(Hoa Tiên Truyện).

KẾT CỎ NGẬM VÀNH

Do điển “Kết thảo hàm hoàn 結 草 含 環”.

“Kết cỏ”, do câu chuyện của cha nàng hầu Nguỵ Thù, kết những bụi cỏ quấn vào chân ngựa Đỗ Hồi để cứu mạng cho Nguỵ Khoả, hầu báo đáp ân nghĩa mà Khoả không chôn sống con gái mình.

Xem: Kết cỏ.

“Ngậm vành” do điển Dương Bảo đời Hán, đi chơi bắt được một con chim sẻ màu vàng bị thương, lượm đem về nuôi dưỡng, đến khi chim khoẻ mạnh thì thả bay. Đêm ấy, Bảo thấy một người con trai mặc áo vàng, miệng ngậm bốn cái vòng (Vành) tới đền ơn và nói: Nhờ ơn cứu mạng, ơn ấy tôi không bao giờ dám quên, xin tặng bốn chiếc vòng, ông hãy giữ, sau nầy ông và ba đời con cháu ông sẽ hưởng được phú quý.

Dám nhờ cốt nhục tử sanh,

Còn nhiều kết cỏ ngậm vành về sau.

(Truyện Kiều).

Bến Tương việc hãy rành rành,

Nào đà kết cỏ, ngậm vành chi đâu.

(Hoa Tiên Truyện).

KẾT CHỈ

Kết chỉ tức là kết sợi chỉ hồng, nói việc xe duyên vợ chồng cho đôi lứa.

Do tích Vi Cố đời Đường, thấy Nguyệt lão ngồi dưới trăng xe tơ, tục truyền là vị Thần chuyên kết chỉ vào trai gái có duyên nợ với nhau thành đôi vợ chồng.

Xem: Chỉ hồng.

Ba chàng kinh sử dùi mài,

Mặc ai kết chỉ mặc ai gieo cầu.

(Nữ Tú Tài).

KẾT DẢI ĐỒNG

Bởi chữ “Đồng tâm kết 同 心 結” là một dải lụa kết lại dùng để chỉ lòng khắn khít.

Kết dải đồng là nói sự thương yêu gắn bó giữa vợ chồng với nhau.

Xem: Đồng tâm đái.

Thề nhau trọn kết dải đồng,

Cám ơn chàng giúp mặn nồng nghĩa nhân.

(Nữ Trung Tùng Phận).

KẾT LŨ VẦY ĐOÀN

Kết lũ vầy đoàn là nói đám thanh niên nhiều đứa tụ tập lại đi ăn chơi, hoặc quậy phá làng xóm.

Đừng quen kết lũ vầy đoàn,

Cửa thanh lâu những rộn ràng gió trăng.

(Nữ Trung Tùng Phận).

KẾT PHÁT 結 髮

Kết tóc.

Theo tục lệ nhà Hán, trong đêm hợp cẩn, vợ chồng mới cưới thường kết tóc cho nhau. Do vậy, ông Tô Thức (Tô Đông Pha) mới viết hai câu: Kết phát vi phu phụ, ân nghĩa lưỡng bất nghi 結 髮 為 夫 婦, 恩 義 兩 不 宜, nghĩa là kết tóc làm vợ chồng, ân nghĩa trọn đôi đường.

Vấn vít mấy, bảy năm kết phát,

Đau đớn thay, trăm nối đoạn trường.

(Văn Tế Quang Trung).

Ba năm kết phát cũng sinh,

Cẩm đường rạng vẻ khôi tinh một người.

(Sơ Kính Tân Trang).

KẾT TẬP 結 集

Sau khi Đức Phật nhập Niết bàn, những điều Phật thuyết pháp khi còn tại thế chưa được ghi chép, các đệ tử nhóm họp lại, cử một người chủ toạ, đọc lại những điều ngày xưa đã được nghe Phật thuyết pháp, xong kết hợp lại mà thành ba tạng kinh điển: Kinh tạng, luật tạng và luận tạng.

Có bốn đại hội kết tập kinh điển trong lịch sử phát triển của đạo Phật:

Lần thứ nhứt họp ngay sau khi Phật Thích Ca diệt độ, họp tại thành Vương Xá.

Lần thứ nhì được tổ chức vào khoảng một trăm năm sau lần kết tập thứ nhứt, tại Thành Phố Tỳ Xá Ly.

Lần thứ ba họp khoảng thế kỷ thứ hai sau ngày Phật nhập Niết bàn, tại Thành Hoa Thị.

Lần thứ tư họp vào khoảng đầu thế kỷ thứ hai Tây Lịch, tại Tịnh xá Hoàn Lâm ở Kashmir.

KẾT TÓC

Do chữ “Kết phát 結 髮”.

Theo tục lệ xưa, trong ngày thành hôn, đêm hiệp cẩn, đôi vợ chồng mới cưới thường kết tóc cho nhau.

Nghĩa bóng: Kết duyên vợ chồng.

Xem: Kết phát.

Vợ chồng kết tóc cùng nhau,

Trăm năm một hội, nghèo giàu cùng theo.

(Dương Từ Hà Mậu).

Cơn nghèo khó chia lao sớt nhọc,

Cuộc tử sanh kết tóc chẳng rời.

(Phương Tu Đại Đạo).

KẾT TÓC XE TƠ

Kết tóc do tục lệ xưa, trong ngày thành hôn, đêm hiệp cẩn, đôi vợ chồng mới cưới thường kết tóc cho nhau.

Xem: Kết phát.

Xe tơ chỉ việc xe duyên cho nên vợ chồng, do tích Vi Cố đi chơi gặp một ông già ngồi xem sách dưới trăng, tay cầm sợi chỉ đỏ. Vi Cố hỏi, ông đáp: Sách để ghi chép tên tuổi vợ chồng, sợi chỉ để buộc duyên phận.

Kết tóc xe tơ là ý muốn nói duyên nợ hay kết duyên vợ chồng.

Duyên Đằng thuận nẻo gió đưa,

Cùng chàng kết tóc xe tơ những ngày.

(Truyện Kiều).

Nên kết tóc xe tơ cho phải,

Đáng văn nhân tài tử mới trao.

(Bần Nữ Thán).

KẾT THẢI TRƯƠNG ĐĂNG 結 綵 張 燈

Kết thải: Kết những hàng lụa thành bông hoa. Trương đăng: Giăng đèn.

Kết thải trương đăng tức là lấy hàng lụa kết bông hoa để trang trí khán phòng và giăng đèn sáng rực trong đêm lễ hội.

Phủ đường dọn dẹp tưng bừng,

Rỡ ràng kết thải trương đăng trong ngoài.

(Nhị Độ Mai).

KẾT THÂN 結 親

Kết: Kết chặt với nhau. Thân: Gần gũi.

Kết thân có nghĩa là hai người kết bạn với nhau, hoặc kết duyên vợ chồng cùng nhau.

Lư công dâng chước hòa thân,

Truyền đòi con gái họ Trần kết thân.

(Nhị Độ Mai).

KÊU SƯƠNG

Mùa đông đến thì nhạn vừa bay vừa kêu, nên người ta thường nói tiếng nhạn kêu sương.

Sách Cổ Kim Thi Thoại nói: Nhạn ở phương bắc đến kêu, là báo tin sương sẽ xuống. Đồng nghĩa với “Tin sương”, dùng để chỉ sự báo tin mùa đông đến.

Xem: Tin sương.

Kêu sương tiếng nhạn lay thềm,

Mảnh thư đưa đến cung thiềm được không?

(Hoa Tiên Truyện).

KY LỮ 羈 旅

Ky: Cư ngụ ở đất khách. Lữ: quán trọ.

Ky lữ là người sống ở quán trọ nơi đất khách, ý nói người xa quê hương, sống nơi quê người đất khách.

Mặt bảo kính soi lòng ky lữ,

Đuốc linh tê thấu chữ kỳ hoan.

(Tự Tình Khúc).

KÝ CHÚ 記 註

Ký: Ghi nhớ. Chú: Ghi.

Ký chú là dặn dò để ghi nhớ.

Mấy lời ký chú đinh ninh,

Ghi lòng để dạ cất mình ra đi.

(Truyện Kiều).

KÝ SINH 寄 生

Ký: Gởi nhờ. Sinh: Sống.

Ký sinh tức là cuộc sống phải nhờ vào kẻ khác.

Hóa công sao khéo trêu ngươi,

Bóng đèn tà nguyệt tẻ mùi ký sinh.

(Cung Oán Ngâm Khúc).

KỲ BÁ 岐 伯

Kỳ Bá là bề tôi của vua Hoàng Đế. Tương truyền, Hoàng Đế và Kỳ Bá hỏi đáp nhau về y học, những lời đối đáp này được ghi lại thành một quyển sách, gọi là nội kinh, gồm hai phần Linh khu và Tố vấn, là bộ sách căn bản của đông y.

Xem: Kỳ Hoàng.

Có vua Hoàng Đế ráp sau,

Cùng ông Kỳ Bá hỏi nhau nạn đời.

(Ngư Tiều Vấn Đáp).

KỲ ĐÀI 旗 臺

Kỳ: Cây cờ. Đài: Cái nền cao.

Kỳ đài là một cái nền cao nơi đó có cắm cờ để tổ chức buổi lễ.

Một vùng riêng đặt phỵ trời,

Hoàng thành trăm trắm, kỳ đài cao cao.

(Nhị Độ Mai).

KỲ HOÀNG 岐 皇

Kỳ tức Kỳ Bá là một tôi thần của vua Hoàng Đế. Hoàng là Hoàng Đế, một vị vua thời Thượng cổ. Tương truyền “Nội Kinh” là quyển sách ghi lại lời đối đáp về y học của Kỳ Bá và Hoàng Đế. Người đời sau dùng quyển “Nội Kinh” làm sách căn bản của nền đông y.

Thử coi Tố Vấn thiên đầu,

Kỳ Hoàng tôi chúa gỏi nhau rõ ràng.

(Lục Vân Tiên).

Kỳ Hoàng xưa đã mở đường,

Sách y nay có lời bàn thiên nhân.

(Ngư Tiều Vấn Đáp).

KỲ KHU 崎 嶇

Kỳ khu là tiếng dùng để chỉ đường lộ gập ghềnh rất khó đi.

Mùi tục vị lưỡi tê tân khổ,

Đường thế đồ gót rỗ kỳ khu.

(Cung Oán Ngâm Khúc).

Nàng trông thấy xót xa khúc ruột,

Đường kỳ khu một bước một đau.

(Thơ Nguyễn Khuyến).

KỲ KÝ 騏 驥

Kỳ: Giống ngựa có lông màu xanh đậm. Ký: Giống ngựa chạy giỏi, một ngày chạy hằng nghìn dặm.

Kỳ ký chỉ loài ngựa hay.

Chiến Quốc Sách chép: Kỳ ký thanh tráng chi thời, nhất nhật nhi trì thiên lý 騏 驥 青 壯 之 時, 一 日 而 馳 千 里, nghĩa là ngựa kỳ ký lúc trẻ mạnh, một ngày chạy được cả nghìn dặm.

Kỳ ký được dùng để chỉ người hiền tài, gánh vác được việc khó khăn của đời.

Tiết lạnh lẽo, Sãi yêu bá tòng sồ sộ;

Dặm xa xôi, Sãi yêu kỳ ký ruỗi giong.

(Sãi Vãi).

Kỳ ký nô thai đà có đấy,

Kẻ nhìn cho biết lại khôn hay.

(Quốc Âm Thi Tập).

Quanh đường chớ cậy chơn Kỳ Ký,

Ngược gió tài chi sức Hộc Hồng.

(Thánh Thi Hiệp Tuyển).

KỲ LÂN 麒 麟

1.- Kỳ lân là tên loài thú, con đực gọi là kỳ, con cái gọi là lân.

Kỳ lân là một loài thú trong tứ linh: Long, lân, quy, phụng. Bước chân Kỳ lân đi có quy cũ, không đạp côn trùng, không làm nát cỏ cây, nên người ta gọi Kỳ lân là con thú nhân đức (Nhân thú).

2.- Kỳ lân tức kỳ lân các, hay gác lân là một nơi dùng vẽ các vị công thần. Xem: Kỳ lân các.

Kỳ lân tượng vẽ còn lanh lãnh,

Tôi Hán nào ai dám ví cùng.

(Hồng Đức Quốc Âm).

KỲ LÂN CÁC 麒 麟 閣

Có hai thuyết:

Một cái gác do Tiêu Hà dựng lên để chứa sách quý và để kẻ hiền tài ở.

Một cái gác do Hán Võ Đế xây dựng khi nhà vua bắt được con Kỳ lân và đặt gác ấy là Kỳ lân các.

Vào đời Hán Tuyên Đế, Kỳ lân các được nhà vua cho vẽ mười một vị công thần ở trên gác.

KỲ LIÊN 祈 連

Núi Kỳ Liên, nơi mà Hoắc Khứ Bệnh đời nhà Hán đánh tan giặc Hung Nô tại ấy. Sau Hoắc Khứ Bệnh mất, vua Hán bảo đắp mộ cho Hoắc Khứ Bệnh giống hình núi Kỳ Liên.

Xem: Non Kỳ.

KỲ LỘ 岐 路

Kỳ: Đường có nhiều ngã rẽ. Lộ: Con đường.

Kỳ lộ là con đường có nhiều lối rẽ.

Xảy vừa tới chốn tang trung,

Thấy tam kỳ lộ trong lòng sanh nghi.

(Dương Từ Hà Mậu).

Hỏi rằng: Kỳ lộ nhiều phương,

Lên chùa Linh diệu biết đường nào đi?

(Dương Từ Hà Mậu).

KỲ NGỘ 奇 遇

Kỳ: Lạ lùng. Ngộ: Gặp gỡ.

Kỳ ngộ là cuộc gặp gỡ tình cờ, không hẹn nhau mà gặp, tức cuộc hội ngộ bất ngờ.

Bâng khuâng nhớ cảnh, nhớ người,

Nhớ nơi kỳ ngộ vội dời chân đi.

(Truyện Kiều).

Tưởng duyên kỳ ngộ xưa nay,

Trước kia Lưu, Nguyễn; sau này Bùi Trương.

(Bích Câu Kỳ Ngộ).

Thiên duyên kỳ ngộ gặp chàng,

Khác gì như thể phụng hoàng gặp nhau.

(Thanh Hoá Quan Phong).

KỲ NGỘ NAN CẦU 奇 遇 難 求

Kỳ ngộ: Không hẹn mà gặp. Nan cầu: Khó tìm.

Kỳ ngộ nan cầu có nghĩa là khó mà tìm được cuộc gặp gỡ không hẹn trước.

Đành rằng kỳ ngộ nan cầu,

Biết đâu non thẳm doành sâu mà tìm.

(Bích Câu Kỳ Ngộ).

KỶ CƯƠNG 紀 綱

Bởi từ bốn chữ “Pháp kỷ”là phép tắc, và “Chính cương” là điều quan yếu của việc chính trị.

Kỷ cương có nghĩa là phép tắc, lễ nghi, luật lệ trong một nước.

Trước mừng trời đất bốn phương,

Xa thư một mối kỷ cương một nhà.

(Thanh Hoá Quan Phong).

Vẹn cầm một mối kỷ cương,

Vững đặt ba giềng xã tắc.

(Nhạc Hoa Linh).

KỶ NGUYÊN 紀 元

Kỷ: Ghi. Nguyên: Đầu.

Mỗi một ông vua lên ngôi đều lấy năm đầu tiên làm “Kỷ nguyên”, ý nói bắt đầu từ năm đó.

Sau dùng chữ “Kỷ nguyên’ để chỉ thời kỳ đánh dấu một sự kiện quan trọng có ảnh hưởng đến xã hội sau này.

Hiệu xưng Kiến-phúc kỷ nguyên,

Trong ngoài yên định, dưới trên thuận tuỳ.

(Hạnh Thục Ca).

KỶ TÍN

Kỷ Tín là một người bề tôi trung thành, dám hy sinh thân mình để cứu thoát Hán Bái Công.

Khi Hạng Võ cử đại binh đến vây thành Huỳnh Dương, sức quân tiến mạnh mẽ như vũ bão, công phá thành trì rất hung tợn, Hán Vương thấy thế giặc quá mạnh muốn tìm cách tẩu thoát, nhưng lọt được vọng vây. Trong khi nguy cấp, Kỷ Tín phải giả làm Bái Công cho quân giặc bắt, để Bái Công dễ bề trốn thoát.

Quên mình vì trẫm đột liều,

Ngỡ theo Kỷ Tín ngỡ theo Uyên Bình.

(Thiên Nam Ngữ Lục).

KỴ LẠP 忌 臘

Kỵ: Tức kỵ nhựt, ngày kiêng cử không uống rượu, không ca hát vì có người thân chết. Kỵ nhựt là ngày người thân chết. Lạp: Tế lễ, lễ tế này thường vào cuối năm nên tháng chạp gọi là lạp.

Kỵ lạp tức là lễ cúng tế giỗ quải.

Lại đến ngày kỵ lạp tiên sinh,

Cũng ra sức săn chồn, đuổi sóc.

(Lục Súc Tranh Công).

KÍCH NGANG 激 昂

Kích: Tung lên, bắn lên. Ngang: Cất cao.

Kích ngang có nghĩa là kích thích lòng bùng dậy, khi nghe hoặc thấy điều gì làm cho lòng cảm động.

Nghe vua cầu tướng ra quân,

Thoắt ngồi, thoắt nói muôn phần kích ngang.

(Quốc Sử Diễn Ca).

KÍCH NHƯỠNG 擊 攘

Kích nhưỡng là một trò chơi thời cổ, chỉ cảnh thái bình thạnh trị.

Vào đời vua Nghiêu, đất nước thanh bình, nhân dân an lạc, thường có những cụ già kích nhưỡng mà ca rằng: Nhật xuất nhi tác, nhật nhập nhi tức, tạc tỉnh nhi ẩm, canh điền nhi thực. Đế lực ư ngã hà hữu tai! 日 出 而 作, 日 入 而 息. 鑿 井 而 飲, 耕 田 而 食. 帝 力 於 我 何 有 哉, nghĩa là mặt trời mọc thì làm, mặt trời lặn thì nghỉ. Đào giếng mà uống, làm ruộng mà ăn. Công sức của vua nào có đối với ta.

Nhởn nhơ kích nhưỡng khang cù,

Thiều quang chín chục xuân thu tám nghìn.

(Thơ Nguyễn Khuyến).

Ai ai kích nhưỡng ca cù,

Cương thường nết cũ chẳng thù nào sai.

(Thanh Hoá Quang Phong).

KIÊM HÀ TỰA BÓNG

Kiêm hà 蒹 葭: Cỏ lau sậy. Nguỵ Minh Đế cho em vợ là Mao Tằng và Hạ hầu Thái Sơ cùng ngôi, người đương thời gọi là “Kiêm hà ỷ ngọc thụ 蒹 葭 倚 玉 樹” nghĩa là lau sậy nương bóng cây ngọc, ý muốn nói kẻ hèn hạ tựa bóng người cao sang.

Phẩm tiên gặp phải chàng Tiêu,

Kiêm hà mong tựa bóng kiều cho yên.

(Ngọc Kiều Lê).

KIÊM TOÀN 兼 全

Kiêm: Bao gồm. Toàn: Trọn vẹn.

Kiêm toàn là gồm đủ, trọn vẹn.

Phúc lành nhờ ấm xuân huyên,

So trong tài mạo kiêm toàn kém ai.

(Bích Câu Kỳ ngộ).

KIẾM CUNG 劍 弓

Kiếm cung là cây kiếm và cây cung, dùng để chỉ con nhà võ, hay nghề võ.

Khi nối gót kiếm cung, kỵ, ngự,

Khi theo đòi kinh sử, tứ thư.

(Bần Nữ Thán).

Nên thì an phận kiếm cung,

Hư thì khổ vợ tội chồng chung nhau.

(Nữ Trung Tùng Phận).

KIẾM LẠC PHONG THÀNH 劍 落 豐 城

Kiếm lạc: Gươm bị thất lạc. Phong thành: Tên đất.

Kiếm lạc Phong Thành là thanh kiếm bị lạc vùi dưới đất Phong Thành.

Do điển: Trương Hoa đời Hậu Hán, thấy ở Phong Thành đêm đêm có hào quang bốc lên, bèn sai Lôi Hoán ra làm quan ở đấy để dò xét. Lôi Hoán tới đó, sai đào nền nhà ngục, thấy một cái hộp đựng hai thanh kiếm, một cây là Long tuyền và một cây là Thái a.

Luật xuy Thử Cốc hàn ưng chuyển,

Kiếm lạc Phong Thành dạ hữu quang.

(Thơ Cao Bá Quát).

KIẾM THƯ HÙNG

Tức “Thư Hùng kiếm 雌 雄 劍”.

Sách Ngô Địa Chí có chép: Can Tương ngày xưa có đúc hai thanh kiếm cho vua Ngô, một cây kiếm trống, tên là Can tương và một cây kiếm mái, tên Mạc dagọi chung là Thư hùng kiếm. Nhưng Can Tương chỉ dâng thanh hùng kiếm, còn giấu thanh thư kiếm. Thanh thư kiếm còn lại thỉnh thoảng réo lên những tiếng đau thương.

Có bản khác chép gươm trống là Long Tuyền kiếm, gươm mái là Thái A kiếm.

Xem: Can Tương.

Chẳng ai nắm kiếm Thư Hùng,

Thành nghiêng khôn đở, vạt rùng khôn nâng.

(Ngụ Đời).

KIỀM LÂU 黔 婁

Người nước Tề, tính rất hiếu thảo, được bổ làm Thái thú ở huyện Bình Lăng. Khi đến nhậm chức, chưa được mười hôm, bỗng tự nhiên thấy tâm thần bàng hoàng, mồ hôi ra ướt như tắm. Ông liền cáo quan trở về quê thì thân phụ ông đã bị bịnh hai ngày rồi. Thầy thuốc nói những người bị bịnh mà phân đắng dễ chữa, còn phân ngọt thì khó lành. Ông liền nếm phẩn của cha thấy ngọt, ông lấy làm lo ngại, cứ đêm đêm ba lần đốt hương hướng về sao Bắc Đẩu mà khấn, xin chết thay cho cha.

Được ba hôm, ông thấy một người cầm thẻ vàng có mấy chữ: “Sắc Trời cho bình an”. Ngày hôm sau cha ông được qua khỏi.

Sứu Kiềm Lâu có danh Tề quốc,

Huyện Bình Lăng nhận chức thân dân.

(Nhị Thập Tứ Hiếu).

KIỆM CẦN

Tức “Cần kiệm 勤 儉”

Kiệm: Tằng tiện, không tiêu xài hoang phí. Cần: Siêng năng.

Kiệm cần có nghĩa là tiện tặn, không phung phí và siêng năng cần mẫn.

Xem: Cần kiệm.

Trọng câu phước đức dạ lo nhân,

Phải mặt thanh liêm giữ kiệm cần.

(Đạo Sử).

KIỆM PHONG TUỲ NGHI 儉 豐 隨 宜

Kiệm: Tiện tặn. Phong: Dồi dào, dư thừa. Tuỳ nghi: Tuỳ theo hoàn cảnh mà làm.

Kiệm phong tuỳ nghi ý nói người lúc thì cần kiệm, lúc thì tiêu pha tuỳ theo hoàn cảnh mà làm.

Việc báo hiếu phải chăm chữ hiếu,

Kiệm hay phong cũng liệu tuỳ nghi.

(Gia Huấn Ca).

KIỆM ƯỚC 儉 約

Kiệm: Tằng tiện. Ước: Hạn chế, bó buộc.

Kiệm ước tức là giữ nề nếp tiết kiệm.

Giáo phường quản giáp có tư,

Trong làm kiệm ước ngoài trừ những gian.

(Thiên Nam Ngữ Lục).

KIÊN TÂM NHẪN TÁNH 堅 心 忍 性

Kiên tâm: Lòng bền bỉ, cứng cỏi. Nhẫn tánh: Tánh tình biết nhẫn nhịn.

Kiên tâm nhẫn tánh là tánh nhẫn nhịn và lòng bền bỉ, tức giữ tâm tánh kiên nhẫn.

Dạy cho biết kiên tâm nhẫn tánh,

Đoán hư nên nết hạnh đờn bà.

(Phương Tu Đại Đạo).

KIÊN TRINH 堅 貞

Kiên: Cứng rắn, cương quyết. Trinh: Tiết trinh, tức là lòng trong sạch của người đàn bà hay người vợ.

Kiên trinh là giữ bền lòng trinh tiết, nghĩa là long trong sạch bền vững của người đàn bà.

Kiên trinh chẳng phải gan vừa,

Liều mình thế ấy phải lừa thế kia.

(Truyện Kiều).

Kíp truyền đao phủ chỉnh hình,

Mới hay tấm dạ kiên trinh khác thường.

(Nhị Độ Mai).

Cát lầm ngọc trắng cũng là,

Càng kiên trinh lắm, càng ma chiết nhiều.

(Thơ Bùi Kỷ).

Nhớ chồng thấy trẻ não nồng,

Đông ơi! Đông biết tấm lòng kiên trinh?

(Nữ Trung Tùng Phận).

KIẾN TRONG MIỆNG CHÉN

Kiến bò miệng chén là một thành ngữ nói con kiến chỉ bò quanh quẩn bên miệng chén, không thể nào thoát ra ngoài chén được.

Lo gì việc ấy mà lo,

Kiến trong miệng chén có bò đi đâu?

(Truyện Kiều).

KIẾN CÀNH HOÈ

Tổ kiến ở trên cành cây hoè, nói công danh, phú quý như là mộng ảo.

Do tích Thuần Vu Phần nằm mộng thấy mình đến nước Hoè An được vua gả công chúa cho, làm Thái thú quận Nam Kha, có con, rất mực vinh hoa phú quý. Sau vì đánh giặc thua trận, về nhà vợ mất, rồi hết được tin dùng, bị cách chức. Sực tỉnh giấc mộng, thấy mình nằm dưới gốc cây hoè, trên cành cây phía nam có một tổ kiến. Lúc đó Thuần Vu Phần mới tỉnh ngộ, biết rằng công danh, phủ quý chỉ là mộng ảo mà thôi.

Xem: Nam kha mộng.

Phú quý liều, sương ngọn cỏ,

Công danh gửi, kiến cành hoè.

(Thơ Nguyễn Trãi).

KIẾN CƠ 見 幾

Kiến: Thấy. Cơ: Động tác nhỏ nhặt.

Kiến cơ là thấy được việc trước mắt, để hành động một cách nhanh chóng.

Kinh Dịch có câu: Quân tử kiến cơ nhi tác bất sĩ chung nhật 君 子 見 幾 而 作 不 俟 終 日, nghĩa là người quân tử thấy công việc xảy ra từ khi còn nhỏ nhặt đã hành động ngay, không cần chờ đợi đến trọn ngày.

Kiến cơ thì khá biết dùng cơ,

Tu luyện nay xem đã phải giờ.

(Đạo Sử).

KIẾN ĐẦU CÀNH

Kiến đóng tổ trên cành cây.

Tích Thuần Vu Phần ở Quảng Lăng, phía nam nhà có cây hoè. Một hôm, Thuần nằm ngủ dưới cây hoè chiêm bao thấy đi làm quan ở quân Nam Kha, 20 năm sung sướng, sau bị thải hồi, tỉnh dậy thấy mặt trời chưa lặn, nhìn lên cây hoè thấy phía nam cành cây có một đàn kiến.

Xem: Kiến cành hoè.

Ngựa cửa sổ, kiến đầu cành,

xem ngày tháng dễ qua thoăn thoắt,

Bọt ghềnh sóng, vờ mặt nước,

tựa thân người kiếp biến mờ mờ.

(Thập Giới Cô Hồn).

KIẾN NGÃI BẤT VI

Tức “Kiến nghĩa bất vi 見 義 不 為”.

Kiến nghĩa: Thấy những điều phải làm. Bất vi: Chẳng làm.

Bởi câu trong Luận Ngữ: Kiến nghĩa bất vi vô dõng dã 見 義 不 為 無 勇, nghĩa là thấy việc nghĩa mà không làm, chẳng phải là kẻ dũng khí.

Nhớ câu kiến ngãi bất vi,

Làm người thế ấy cũng phi anh hùng.

(Lục Vân Tiên).

KIẾN THÂN 見 親

Kiến: Thăm, gặp. Thân: Cha mẹ.

Kiến thân là thăm nom, gặp gỡ chăm sóc cha mẹ.

Kiến thân viếng sớm thăm hôm,

Chua cay rõ miếng cơm ngon cá bùi.

(Nữ Trung Tùng Phận).

KIỂN BỘ 蹇 步

Kiển: Què chân. Bộ: Bước.

Kiển bộ dùng để chỉ vận hạn xấu, gặp lúc rủi ro, hay gặp thời buổi gian nan vất vả.

Cầm tay Sĩ Nghị than dài,

Vì mình kiển bộ nên người luống công.

(Quốc Sử Diễn Ca).

KIẾP CĂN 劫 根

Kiếp: Kiếp sống, nghĩa là đời người. Căn: Gốc rể.

Kiếp căn là cái gốc rể của kiếp sống, tức là những việc làm thiện hay ác của kiếp trước, tạo thành cái gốc rể (Còn gọi là nghiệp) ảnh hưởng đến kiếp này, làm cho kiếp này sung sướng hay khổ sở, giàu sang hay nghèo hèn. Kiếp căn đồng nghĩa với “Căn sanh”.

Gởi hồn phách cho chàng định số,

Gởi kiếp căn chàng mở dây oan.

(Kinh Thế Đạo).

Lành dữ kiếp căn gần ngàn lượt,

Một phen lau sạch nợ thờ ơ.

(Đạo Sử).

Thấy nhi nữ kiếp căn mỏng mảnh,

Muốn binh lời làm mạnh đỡ nâng.

(Nữ Trung Tùng Phận).

KIẾP DƯƠNG MÔN

Kiếp: Kiếp sống. Dương môn 陽 門: Cửa Dương trần, chỉ cõi trần.

Kiếp dương môn là nói kiếp sống nơi cõi trần.

Tỉnh say trong kiếp dương môn,

Nửa thì thấy cảnh hoàng hôn mộng hình.

(Nữ Trung Tùng Phận).

KIẾP PHÙ DUNG

Phù dung 芙 蓉 là một loại hoa đẹp, dùng để ví với sắc đẹp của người con gái. Hoa phù dung nở vào sáng sớm màu vàng, buổi trưa biến thành màu hồng, đến chiều thì đổi sang màu đỏ rồi tàn.

Kiếp phù dung tức là kiếp sống của người con gái đẹp đẽ ngắn ngủi.

Hễ xấu dạng thì nhơ mặt thiếp,

Còn đẹp hình, nhát kiếp phù dung.

(Nữ trung Tùng phận).

KIẾP PHÙ SINH

Phù sinh là cuộc sống trôi nổi như cánh bèo bọt nước giữa dòng sông, linh đinh không nhất định và dễ tan biến.

Kiếp phù sinh là cái kiếp sống của con người mỏng manh, trôi nổi, dễ hoại diệt.

Xem: Phù sinh.

Tuồng huyễn hoá đã bày ra đấy,

Kiếp phù sinh trông thấy mà đau.

(Cung Oán Ngâm Khúc).

Kiếp phù sinh như hình bào ảnh,

Có chữ rằng: Vạn cảnh giai không.

(Thập Loại Chúng Sinh).

Đời vắn ngủn huỳnh lương in giấc,

Kiếp phù sinh đặng thất nơi thân.

(Nữ Trung Tùng Phận).

KIỆT TRỤ 桀 紂

Vua Kiệt nhà Hạ (2205-1782 trước Công nguyên), tên là Lý Quý, say mê Muội Hỷ, cho xây dựng hồ chứa rượu, xung quanh dọn thịt. Hễ vua ra lịnh thì ba ngàn cung phi nhào xuống hồ ấy ăn uống.

Nhà vua hoang dâm vô độ, bỏ nát cang thường, nên bị mất nước về tay Thành Thang và bị đày chết năm 1768 trước Công nguyên.

Vua Trụ là vị vua cuối cùng nhà Thương, con vua Đế Ất, tên Thụ Tân, thiên hạ gọi là Trụ Vương.

Vua Trụ hoang dâm, bạo ngược, sau bị Võ Vương đánh bại, tự thiêu mà chết, chấm dứt nhà Thương.

Ghét đời Kiệt Trụ mê dâm,

Để dân đến đỗi sa hầm sẫy hang.

(Lục Vân Tiên).

Theo vận vui trời, nhờ cán búa,

Mặc đời Kiệt, Trụ, mặc đời Nghiêu.

(Dương Từ Hà Mậu).

KIỀU MỘC 喬 木

Kiều mộc là một loại cây cao to, dùng để ví với bậc tài trì hơn người, có thể là nơi nương tựa hay che chỡ cho kẻ khác.

Bàn tay che trước vừng hồng,

Uốn cây kiều mộc đau lòng trượng phu.

(Lưu Nữ Tướng).

KIỀU TÙNG 喬 松

Vương Tử Kiều và Xích Tùng Tử.

Vương Tử Kiều là Thái tử nước Tấn, con vua Linh Vương, thích thổi ống sinh, bắt chước tiếng phượng hoàng hót. Sau Vương Tử Kiều nhân đến chơi ở đất Y Lạc, gặp đạo sĩ Phù Khưu Công dắt lên núi tu luyện hai mươi năm, thành tiên cỡi con bạch hạc đến núi Hầu Thị ở chơi mấy ngày rồi bay đi mất.

Xích Tùng Tử là vị tiên đời vua Thần Nông.

Nàng rằng thiên đạo nhiệm thay,

Kiều Tùng xưa cũng thế này chứ sao?

(Bích Câu Kỳ Ngộ).

KIỀU TỬ 喬 梓

Kiều là loại cây cao, cành mọc ngẫng lên. Tử là cây thấp, cành mọc rủ xuống. Nên thường ví cha con là kiều tử.

Bá Cầm và Thương Thúc thường bị cha là Châu Công đánh phạt, nên thường than với Thương Tử. Thương Tử bảo vào rừng mà xem cây kiều và cây tử. Cây kiều cao, cây tử thấp, ánh sáng và sương mốc đến cây kiều trước, còn cành lá cây khô trên cây kiều đổ xuống cây tử, cây tử đành phải chịu hết, nên cha đánh chưởi con cũng là chuyện bình thường.

Tình kiều tử, dạ phần hương,

Dù cay đắng cũng phận thường nghĩ sao.

(Hoa Tiên Truyện).

Cây kiều, cây tử, đời thường ví,

Chẳng trái lòng nhau mới đặng tròn,

(Dương Từ Hà Mậu).

KIỂU CHIẾU ĐÁNH PHIÊN

Kiểu chiếu 矯 詔 lag giả mạo chiếu chỉ, không phải ý của nhà vua.

Kiểu chiếu đánh Phiên là do sự tích tên đại gian thần Tần Cối đời nhà Tống, làm giả chiếu vua đòi Nhạc Phi đang đánh giặc Phiên về để bắt tội.

Nào phải người kiểu chiếu đánh Phiên,

mà gây thù biến tái.

(Văn Tế Trương Định).

KIM ÂU 金 甌

tức là cái bình hay cái chậu bằng vàng. Người ta thường ví nước nhà bền vững như cái âu vàng.

Tống Thư có câu: Quốc gia toàn thịnh tự kim âu 國 家 全 盛 似 金 甌, nghĩa là nước nhà toàn thịnh giống như kim âu. Xem: Kim âu.

Sáu trăm muôn lửa dõi truyền,

Thánh Thần ngự trị vững bền kim âu.

(Trọng Tương Vấn Hớn).

Xã tắc lưỡng hồi lao thạch mã,

Sơn hà vạn cổ điện kim âu.

(Thơ Trần Nhân Tông).

KIM BẢNG 金 榜

Kim: Vàng. Bảng: Tấm bảng.

Kim bảng tức là bảng có thếp vàng, đề tên những vị tân khoa đổ Tiến sĩ trong thời khoa cử ngày xưa của Việt Nam.

Thôi Triệu bị bịnh, hồn xuống Âm phủ, thấy có ba tấm bảng: Bảng vàng, bảng bạc và bảng sắt. Bảng vàng ghi tên các vị Tể tướng, bảng bạc các vị quan lớn, bảng sắt để ghi tên các quan châu huyện và các quan nhỏ.

Sau này chữ Kim bảng dùng để chỉ những người thi đỗ tiến sĩ.

Nhờ hồng phúc, đội âm công,

Gặp khi Kim bảng, động phòng cả hai.

(Truyện Phan Trần).

Sách đối đan trì văn choi chói trên bà ngựa.

Tên bày Kim bảng tiếng ầm ầm dưới đất bằng.

(Thập Giới Cô Hồn).

KIM CẢI

Cây kim và hột cải.

Sách Bách Vật Chí có ghi: Hổ phách thập giới, từ thạch dẫn châm, các dĩ loại cảm 琥 珀 拾 芥, 磁 石 引 針, 各 以 類 感, nghĩa là hổ phách hút hột cải, đá nam châm hút kim, đều tuỳ theo loại mà cảm nhau.

Hai vật đồng cảm thì tìm nhau, chỉ duyên vợ chồng khắn khít nhau như nam châm hút cây kim, hổ phách hút hột cải.

Để mà ghi tấm lòng thơ,

Hoạ may kim cải duyên ưa cùng người.

(Nữ Tú Tài).

Kể từ kim cải duyên ưa,

Giây leo cây bách mong nhờ về sau.

(Quan Âm Thị Kính).

Đạo vợ chồng là duyên kim cải,

Vốn trời sinh bể ái nguồn ân.

(Gia Huấn Ca).

Cho hai họ vầy duyên kim cải,

Ngõ một nhà đôi sánh phụng loan.

(Nhạc Hoa Linh).

KIM CỔ 今 古

Kim: Nay, hôm nay. Cổ: Xưa, ngày xưa.

Kim cổ tức là xưa và nay, từ xưa đến nay.

Trông lên một mảnh trăng tà,

Soi chung kim cổ biết là những ai?

(Thơ Tản Đà).

Nghìn năm gương cũ soi kim cổ,

Cảnh đấy người đây luống đoạn trường.

(Thơ Huyện Thanh Quan).

Nào những khách đoạn trường kim cổ,

Bởi trái duyên nên lỡ gót trần.

(Nữ Trung Tùng Phận).

KIM CỔ KỲ QUAN 今 古 奇 觀

Tên một bộ tiểu thuyết của Trung Quốc, tựa có nghĩa là những câu truyện lạ xưa nay. Bộ sách này gồm có bốn mươi truyện, trong đó có truyện “Nữ Tú Tài”.

Thung dung nhân thuở thanh nhàn,

Thấy trong “Kim Cổ Kỳ Quan” sách ngoài.

(Nữ Tú Tài).

KIM CỐC 金 谷

Kim Cốc là tên một con sông nhỏ ở phía bắc huyện Lạc Dương, Hà Nam. Nơi đây, vào đời nhà Tấn, Thạch Sùng đã lập một cái vườn gọi là Kim Cốc viên, trong có lầu Thanh Lương đài.

Lan Đình tiệc họp mây huyễn,

Kim Cốc vườn hoang đế cày.

(Thơ Nguyễn Trãi).

Vườn Kim Cốc cũng có ta,

Gặp xuân đầm ấm rườm rà tử vi.

(Hoa Điểu Tranh Năng).

KIM ĐAN 金 丹

Kim đan hay Kim đơn là loại thuốc tiên, uống vào có thể trường sanh bất tử, được các vị đạo sĩ luyện trong lò kim đan hay lò bát quái.

Tay trao một đạo tiên phù,

Môt phương hỏa tảo, một lò kim đan.

(Bích Câu Kỳ Ngộ).

KIM ĐẰNG 金 滕

Kim: Vàng. Đằng: Sợi dây.

Kim đằng là sợi dây vàng dùng buộc vào cái hộp.

Do trong Kinh Thư chép: Vua Võ Vương nhà Châu bệnh nặng, em là Châu Công Đán làm sớ tấu với Tổ tiên ở Thái miếu, nguyện xin chết thay cho Võ Vương. Tờ sớ này được để vào một cái hộp gỗ, buộc dây vàng, để tại Thái miếu.

Trần công hờ hững biết đâu.

Kim đằng giữ dạ ai cầu cho an.

(Hạnh Thục Ca).

Cho hay máy động huyền vi,

Thay mình truyện trước còn ghi kim đằng.

(Nhị Thập Tứ Hiếu).

KIM ĐỒNG 金 童

Theo truyền thuyết về thần tiên, nơi Thượng giới các vị tiên thường được các tiểu đồng hầu hạ, trai thì được gọi là Kim đồng, gái thì được gọi là Ngọc nữ.

Xem: Ngọc nữ.

Xiêm nghê rạng thức tử hà,

Kim đồng Ngọc nữ xướng ca đôi hàng.

(Tư Dung Vãn).

Tiếng vang động đến tiên cung,

Tây vương mẫu phái Kim đồng bước ra.

(Hoa Điểu Tranh Năng).

KIM GIAI 金 階

Kim: Vàng, sơn màu vàng. Giai: Bậc thềm.

Kim giai là bậc thềm sơn màu vàng, chỉ thềm trong cung điện nhà vua, tức là thềm vua.

Sở vương bước xuống kim giai,

Tay bưng chén rượu thưởng ngài Trạng nguyên.

(Lục Vân Tiên).

Phu quân dầu về yết kim giai,

Ắt Tạ thị nhưỡng thành đại họa.

(Nhạc Hoa Linh).

KIM HÀNH 金 莖

Cây bằng vàng.

Hán Thư chép: Bá Lương Đài Thượng chi lộ, nhuận ấp kim hành 柏 梁 臺 上 之 露, 潤 浥 金 莖, nghĩa là đám sương mù trên đài Bá Lương, thấm ngấm cây bằng vàng.

Do điển: Vua Vũ Đế tạo đài Bá Lương dựng cây bằng vàng, trên ngọn cây có bàn tay Tiên nâng chén ngọc, hứng mù sương. Nếu dùng mù sương hứng được đem hoà với bột ngọc mà uống thì sẽ được trường sanh bất tử.

KIM HỮU 金 友

Kim: Vàng. Hữu: Bạn bè.

Kim hữu là bạn bè quý nhau như vàng, chỉ tình bạn thắm thiết. Đồng nghĩa với “Kim bằng”.

Đã hay kim hữu tình sâu,

Hiếu trung cũng phải ở đầu dám sai.

(Lưu Nữ Tướng).

KIM KIỀU 金 翹

Hai nhân vật trong tác phẩm “Đoạn Trường Tân Thanh 斷 腸 新 聲” bằng văn Nôm của Nguyễn Du, là Kim Trọng và Thuý Kiều. Kiều là một nàng con gái tài sắc, đã từng gắn bó với Kim Trọng, gặp cảnh gia biến, nên đành lỗi ước với người yêu, đem thân làm một gái giang hồ, suốt mười lăm năm luân lạc, đau đớn, tủi nhục. Sau Kiều tái hợp với Kim Trọng, nhưng với tâm hồn cao quý của nàng, hai người trở nên đôi bạn.

Kim, Kiều nọ, ước nguyền mấy độ,

Phan, Trần kia gắn bó bao lâu.

(Bần Nữ Thán).

KIM KHUYẾT 金 闕

Kim khuyết là cái cửa sơn màu vàng trong cung vua. Vì vậy, nơi ngự của vua cũng gọi là Kim khuyết.

Kim khuyết còn là cổng nơi Bạch Ngọc kinh, cõi thượng giới.

Công từ vâng thấy chiếu bài,

Khát chừng Kim khuyết cảm lời ngọc âm.

(Lưu Nữ Tướng).

Ra vào Kim khuyết quỳnh lâu,

Treo tranh yên thủy, giắt bầu kiền khôn.

(Bích Câu Kỳ Ngộ).

Trường Canh chói rạng lòa Kim Khuyết,

Xin ban ơn giải nghiệt cho đời.

(Giới Tâm Kinh).

KIM LAN 金 蘭

Tức là hoa lan vàng.

Kinh Dịch có câu: Nhị nhân đồng tâm kỳ lợi đoạn câm (Kim). Đồng tâm chi ngôn kỳ xú như lan 二 人 同 心 其 利 斷 金. 同 心 之 言, 其 嗅 如 蘭, nghĩa là hai người đồng lòng, lợi có thể cắt đứt được vàng. Lời nói đồng tâm thơm như hoa lan.

Kim lan dùng để chỉ tình bằng hữu đẹp đẽ.

Muốn cho vẹn nghĩa kim lan,

Quạt trâm phải dính Trần Phan một lời.

(Sơ Kính Tân Trang).

KIM Mà金 馬

Hay “Kim Mã Môn 金 馬 門”.

Tên một cái cửa ở cung Vị Ương đời nhà Hán, có một con ngựa lớn bằng đồng, nên người ta còn gọi là Kim mã môn. Nơi đó thường có các quan Hàn lâm đứng chờ chực.

Kim mã môn cũng do câu trong Hán Thư chép: Hán Võ Đế sử học sĩ đãi chiếu Kim mã môn 漢 武 帝 使 學 士 待 詔 金 馬 門, nghĩa là vua Hán Võ Đế cho những người có văn học chực ở cửa Kim mã, để khi có điều gì thì vua han hỏi. Sau người ta lấy chữ “Kim mã” mà nói chỗ để tiếp các bậc văn học.

Nghĩa bóng: Chỉ nơi quan quyền vinh hiển, hay danh giá làm quan.

Ấy ai dặn ngọc thề vàng,

Bây giờ kim mã ngọc đường với ai?

(Truyện Kiều).

Tiếc thay kim mã ngọc đường,

Đem làm trâu ngựa trong trường bạ thư.

(Ngọc Kiều Lê).

KIM MÔN 金 門

Tức “Kim Mã Môn 金 馬 門”, tên một cái cửa cung đời Hán, bên cửa có tượng ngựa đồng, nên đặt tên là kim mã môn. Chỉ nơi quan trường vinh hiển.

Xem: Kim mã.

Nàng rằng: trộm liếc dung quang,

Chẳng sân ngọc bội cũng phường kim môn.

(Truyện Kiều).

Qui phục kim môn thân ngọc mã,

Chỉ tồn hư thiệt bất quang minh.

(Đạo Sử).

Nhu phong chánh pháp nhủ truyền gia,

Ngọc mã kim môn đắc địa hòa.

(Đạo Sử).

KIM Ô 金 烏

Kim: Vàng. Ô: Con quạ.

Kim ô là con quạ vàng, chỉ mặt trời. Hàn Dũ có câu: Kim ô hải để sơ phi lai 金 烏 海 底 初 飛 來, nghĩa là ác vàng đáy bể vừa bay lại.

Mảng xem cây phạm thú mầu,

Vầng kim ô đã gác đầu non tê.

(Bích Câu Kỳ Ngộ).

Cây dọc ngang tuyết vừa đông bãi bạc,

địch mục nhi đà thổi sáng bóng kim ô.

(Phản Tây Hồ Tụng).

KIM ỐC 金 屋

Kim: Vàng. Ốc: Nhà. Kim ốc là nhà vàng.

Võ Đế Cố Sự chép: Hán Võ Đế khi còn là Thái tử, bà Trưởng công chúa muốn gả con là A Kiều cho Võ Đế, mới hỏi: A Kiều có đẹp không? Con có muốn cưới làm vợ không? Võ Đế đáp: Nhược đắc A Kiều đương dĩ kim ốc trữ chi 若 得 阿 嬌 當 以 金 屋 貯 之, nghĩa là nếu cưới được A Kiều thì sẽ đúc nhà vàng cho ở. Về sau khi lên ngôi vua, Võ Đế lập A Kiều làm Hoàng hậu.

Kim ốc chỉ ngôi nhà sang trọng quý phái.

Ngoài ra dùng chỉ sắc đẹp tuyệt thế, hoặc những bà phi có sắc đẹp.

Tay tạo hóa cớ sao mà độc,

Buộc người vào kim ốc mà chơi.

(Cung Oán Ngâm Khúc).

KIM PHONG 金 風

Kim là một trong ngũ hành kim, mộc, thuỷ, hoả, thổ. Theo ngũ hành, mùa thu thuộc hướng tây, hành kim, nên gió thu được gọi là kim phong.

Kim phong là gió vàng thuộc mùa thu, chỉ gió thu.

Thương xuân hoạ lại một ca,

Kim phong thổi lọt song sa đưa vào.

(Sơ Kính Tân Trang).

Có khi thừa hứng đường cù,

Kim phong hây hẩy lá ngô lạ dường.

(Lưu Nữ Tướng).

KIM SINH 今 生

Kim: Nay. Sinh: Cuộc đời, kiếp sống.

Kim sinh là kiếp hiện tại. Theo Phật giáo, kiếp sống của con người hiện tại gọi là kim sinh, kiếp trước gọi là tiền sinh, kiếp sau gọi là lai sinh.

Mái tóc kim sinh nửa trắng vàng.

(Thơ Tôn Thọ Tường).

Tuyết đã phơi mái tóc kim sinh,

Rum đâu nhuốm múi tơ lai thế.

(Tần Cung Nữ).

KIM THANG 金 湯

Bởi chữ “Kim thành thang trì 金 城 湯 池” là thành đồng ao nóng.

Kim thang dùng để chỉ thành trì kiên cố và hiểm trở. Xem: Kim thành thang trì.

Một châu hùng cứ xưng vương,

Thành La rộng mở, kim thang vững bền.

(Quốc Sử Diễn Ca).

Mặt thành xưa đem lại thế kim thang,

đất xây phẳng lặng.

(Tụng Cảnh Tây Hồ).

KIM THÀNH THANG TRÌ 金 城 湯 池

Kim thành: Thành đúc bằng kim khí. Thang trì: Ao nước nóng vây bọc chung quanh thành.

Kim thành thang trì dùng để nói thành trì kiên cố, vững chắc.

Gặp cơn Lê Thị suy vi,

Kim thành muốn lở, thang trì muốn vơi.

(Thơ Bùi Kỷ).

KIM THẰNG 金 繩

Kim thằng là dây bằng vàng.

Ngày xưa trong đạo Phật, khi phong một vật gì, các chùa thường dùng dây vàng buộc lại và ghi lời phong vào một cái thẻ ngọc, rồi bỏ vào tủ.

Do vậy, kim thằng được dùng để chỉ Đạo Phật, hay cõi Phật.

Của từ phương tiện đâu bằng,

Kim thằng xin đổi xích thằng này cho.

(Truyện Phan Trần).

Thượng thừa là Phật là Tăng,

Xích thằng đã ủi, kim thằng hẳn dai.

(Quan Âm Thị Kính).

KIM THÂN 金 身

Kim thân dùng để chỉ tượng Phật bằng vàng, vì ngày xưa các vị vua chúa sùng Đạo Phật, thường dùng vàng, đồng hoặc bạc để đúc tượng Phật thờ.

Phật Trời vốn ở trên cao,

Kim thân hiển hiện lẽ nào chẳng linh.

(Tội Vợ - Vợ Chịu).

KINH BANG TẾ THẾ 經 邦 濟 世

Kinh bang: Sửa sang việc nước, hay trị nước. Tế thế: Giúp đời.

Kinh bang tế thế tức là giúp đời để trị nước.

Muốn kinh bang, chưa gặp vận hanh thông;

muốn tế thế, hãy còn thời truân kiển.

(Sãi Vãi).

KINH BÁT LOẠN

Kinh bát loạn tức Kinh Xuân Thu, do Đức Khổng Tử viết ra là muốn dùng Kinh Xuân Thu răn dạy kẻ tội thần tắc tử hầu xoay chuyển đời loạn thành đời trị. Sách Xuân Thu Công Dương Truyện viết: Bát loạn phản chính, mạc cận ư Xuân Thu 撥 亂 反 政, 莫 近 於 春 秋, nghĩa là xoay chuyển đời loạn lạc trở lại đời thịnh trị, không gì gần hơn sách Xuân Thu.

Xem: Xuân Thu.

Quyển kinh bát loạn tay nào mỏi,

Ngọn đuốc phò nguy gió chẳng xao.

(Dương Từ Hà Mậu).

KINH BỐ 荊 布

Do thành ngữ “Kinh thoa bố quần 荊 釵 布 裙”, nghĩa là trâm cài đầu bằng gai, quần bằng vải bô dùng để chỉ người vợ giản dị, hiền đức. Lấy điển tích nàng Mạnh Quang khi về nhà chồng lột bỏ hết đồ gấm lụa, trang sức quý giá để mặc áo vải bô, dùng gai làm thoa giắt tóc (Kinh thoa bố quần), rồi theo chồng làm việc.

Áo Lai chưa múa sân này,

Thì đem kinh bố mà thay gọi là.

(Quan Âm Thị Kính).

Trên đã định duyên kinh bố,

Dưới đâu dám lẽ chối từ.

(Nhạc Hoa Linh).

Cùng nhau giữ trọn hương nguyền,

Cái duyên kinh bố là duyên Châu Trần.

(Nữ Trung Tùng Phận).

KINH CỤ 驚 懼

Kinh: Thất kinh, kinh hãi. Cụ: Sợ.

Kinh cụ là thất kinh sợ hãi.

Trắng răng đến thuở bạc đầu,

Tử sinh, kinh cụ làm nau mấy lần.

(Cung Oán Ngâm Khúc).

KINH CHÂU 陘 州

Tên một quan ải do Quan Vũ đời Tam Quốc trấn giữ, sau bị Tôn Quyền dùng mưu đánh thắng và ông bị giết chết ở đây.

Phải thuở Kinh châu ngồi giữ chặt,

Ngụy, Ngô hai nước biết nài sao?

(Dương Từ Hà Mậu).

Kinh Châu thất thủ nơi Thiên định,

Khiến Hớn vận suy mới đổi thay.

(Đạo Sử).

KINH DI ĐÀ

Tức là “A Di Đà Kinh 阿 彌 陀 經”, một trong ba bộ kinh căn bản của Tịnh Độ Tông. Bản kinh trình bày hình thức tu tập của tông này: Đó là trì niệm danh hiệu Phật A Di Đà cho đến nhất tâm bất loạn thì đến giờ phút lâm chung sẽ được Ngài xuất hiện tiếp dẫn về cõi Tây phương Cực Lạc.

Tam quy, ngũ giới chứng minh,

Xem câu nhân quả, niệm kinh Di Đà.

(Truyện Phan Trần).

KINH DỊ 驚 異

Kinh: Sợ hãi. Dị: Lạ lùng.

Kinh dị tức là sợ sệt và lấy làm kỳ dị.

Thánh từ kinh dị xiết bao,

Phải chăng vậy biết, làm sao bây giờ.

(Hạnh Thục Ca).

KINH DỊCH 經 易

Kinh dịch là một trong Ngũ kinh của Nho gia, do đức Khổng Tử san định lại.

Dịch có tám quẻ chính gọi là bát quái, do vua Phục Hy đặt ra, sau đó Khổng Tử giải thích các quẻ ấy thành kinh dịch.

Xem: Dịch kinh.

Ôn nhuần Kinh Dịch mấy năm,

Sáu mươi bốn quẻ, ba trăm dư hào.

(Lục Vân Tiên).

KINH DƯƠNG 涇 陽

Tức là “Kinh Dương Vương 涇 陽 王”.

Tên Lộc Tục, thuộc họ Hồng Bàng. Làm vua từ năm 2879 trước Tây Lịch, đặt tên nước là Xích Quỷ (Nước ta được thành lập kể từ đó).

Sau truyền ngôi lại cho con là Lạc Long Quân.

1.- Kinh Dương:

Phong làm quân trưởng nước ta,

Tên là Lộc tục, hiệu là Kinh Dương.

(Quốc Sử Diễn Ca).

2.- Kinh Dương Vương:

Hiệu xưng là Kinh Dương Vương,

Đất vuông nghìn dặm nước cường lâu xa.

(Thiên Nam Ngữ Lục).

KINH HOÀNG 驚 惶

Kinh: Hoảng kinh. Hoàng: Sợ sệt.

Kinh hoàng là sợ sệt quá sức, như người mất hồn, mê sảng.

Mẹ con xiết nỗi kinh hoàng,

Cùng xuôi nỗi thảm, vội vàng trốn đi.

(Nhị Độ Mai).

Uy phong lừng lẫy phương dân,

Phủ quan nghe tiếng mười phân kinh hoàng.

(Cai Vàng Tân Truyện).

KINH HỒN 驚 魂

Kinh: Sợ hãi. Hồn: Linh hồn, phần tinh thần của con người.

Kinh hồn tức là sợ hãi như mất cả hồn vía, có ý nói sợ dữ dội.

Các trai thấy quở kinh hồn,

Đâm đầu mà chạy như tôm búng lùi.

(Thạch Sanh Lý Thông).

Tiểu đồng nghe nói kinh hồn,

Hỏi rằng: Biết chỗ nào chôn chỉ chừng?

(Lục Vân Tiên).

KINH HỒN LẠC PHÁCH 驚 魂 落 魄

Kinh hồn: Kinh hãi như mất hồn. Lạc phách: Sợ như rơi mất vía.

Kinh hồn lạc phách ý nói kinh sợ đến nỗi hồn vía đều tiêu tan hết.

Trước nghe nói kinh hồn lạc phách,

Sau hản tình khoái lạc vô cùng.

(Nhạc Hoa Linh)

KINH HUẤN 經 訓

Kinh: Sách của các Thánh hiền. Huấn: Lời dạy.

Kinh huấn là lời dạy trong sách của các bậc hiền triết ngày xưa.

Lục cực bày hàng sáu,

Rành rành kinh huấn chẳng sai.

(Thơ Nguyễn Công Trứ).

KINH KỆ 經 偈

Kinh: Nền tảng của một triết thuyết hay một Tôn giáo. Ví dụ như: Ngũ kinh trong Nho giáo, Đạo Đức kinh trong Lão giáo, Tam Tạng kinh trong Phật giáo và Kinh Thánh của Công giáo. Kệ: Những bài thơ ngắn hay dài để tóm tắt đại ý một bài thuyết pháp hay một đoạn kinh, hoặc để ca ngợi công đức Phật, hoặc để cầu nguyện, hoặc là một bài dùng để kệ chuông, kệ trống…

Kinh kệ là chữ dùng chung trong việc tụng kinh và khai kệ trong thời công phu.

Xem: Kệ kinh.

Câu kinh tiếng kệ gọi hồn,

Kêu thương khách tục, giải lòng người nhân.

(Nữ Trung Tùng Phận).

KINH KỲ 京 畿

Kinh: Thủ đô một nước. Kỳ: Đất của nhà vua, sau dùng để chỉ chốn Kinh đô, kinh sư.

Kinh kỳ là chỉ đất ở thủ đô một nước. Đời Bắc Tống đóng đô ở Biện Kinh, tức ở huyện Khai Phong thuộc tỉnh Hà Nam Trung Quốc bây giờ.

Vân Tiên từ cách Nguyệt Nga,

Giữa đường lại gặp người ra Kinh kỳ.

(Lục Vân Tiên).

Xa xôi muôn dặm đường trường,

Tuấn Khanh thoắt tới phương Kinh kỳ.

(Nữ Tú Tài).

KINH KHA 荊 軻

Người nước Vệ đời Chiến Quốc, được người đương thời ca tụng là bậc anh hùng kiếm khách. Sau ông dời sang nước Yên, làm môn khách cho Thái tử Yên Đan, lãnh nhiệm vụ mang đầu của Phàn Ô Kỳ và bản đồ nước Yên dâng lên cho vua Tần Thuỷ Hoàng. Nhân cơ hội đó, Kinh Kha lừa dịp hành thích Thuỷ Hoàng. Khi lại gần vua Tần để đâng bản đồ, Kinh Kha đâm Thuỷ Hoàng một nhát đao nhưng không trúng, bị Tần Thuỷ Hoàng giết chết.

Tám năm trời khói lửa,

Một mũi dao sang Tần.

Ai trách Kinh Kha rằng việc người để lỡ,

Ai khóc Kinh Kha rằng thềm cao táng thân.

(Thơ Vũ Hoàng Chương).

KINH LÂN

Hay “Lân kinh 麟 經”, tức kinh Xuân Thu.

Tương truyền Khổng Tử chép kinh Xuân Thu, khi nghe có người bắt được con kỳ lân què thì ngưng, không chép nữa, vì cho rằng đạo của mình đã cùng. Vì thế, người đời sau gọi kinh Xuân Thu là “Kinh lân” hay “Lân kinh”.

Kinh Lân mong dẹp tôi con loạn,

Sử Mã khôn ngăn mọi rợ bầy.

(Ngư Tiều Vấn Đáp).

KINH LUÂN 經 綸

Kinh: Chia ra từng mối tơ. Luân: So những mối tơ cho bằng để gộp lại với nhau.

Kinh luân được ví như người thợ dệt phải khéo léo chia các sợi tơ ra gọi là kinh, so các dây tơ lại bằng đầu thì gọi là luân.

Kinh luân theo nghĩa đen sắp xếp dây tơ để khỏi bị rối rắm.

Nghĩa bóng: Sắp đặt sửa sang các việc chính trị trong nước một cách khéo léo, tài giỏi.

Nho môn có kẻ tướng thần,

Họ Vương tên Thức kinh luân gồm tài.

(Quốc Sử Diễn Ca).

Trực rằng: Chùa rách phật vàng,

Ai hay trong quán ẩn tàng kinh luân.

(Lục Vân Tiên).

Kinh luân đứt nối khó truyền,

Gãy câu Khương Tử, đắm thuyền Ngư Công.

(Ngụ Đời).

Dụng văn hoá trau tria nữ phách,

Lấy kinh luân thúc thách quần hồng.

(Nữ Trung Tùng Phận).

KINH NGHĨA 經 義

Kinh: Sách Thánh hiền. Nghĩa: Nghĩa lý.

Kinh nghĩa là một lối văn người xưa thường lấy một câu trong kinh sách Thánh hiền ra để làm đề mà giải thích ý nghĩa của câu đó.

Khoa cử ngày xưa buộc các thí sinh phải biết và làm lối văn kinh nghĩa này.

Bài kinh nghĩa cùng bài văn sách,

Thành phú thơ mọi vẻ văn chương.

(Gia Huấn Ca).

KINH QUYỀN 經 權

Kinh là đạo dùng khi thường. Quyền là đạo dùng khi biến.

Cổ ngữ có câu: Xử thường chấp kinh, ngộ biến tùng quyền 處 常 執 經, 遇 變 從 權, nghĩa là trong cảnh thường giữ đạo thường, gặp khi biến phải theo tình thế mà đối phó (Không câu chấp).

Kinh quyền đôi lẽ là thường,

Được nơi tựa ngọc nương vàng thì thôi.

(Truyện Trinh Thử).

Ruột tằm bối rối nào yên,

Bồi hồi chưa định kinh quyền làm sao.

(Nữ Tú Tài).

Để cho được tỏ căn nguyên,

Dở hay sẽ liệu kinh quyền giúp cho.

(Lục Vân Tiên).

KINH SÁCH

Kinh: Các sách của các Thánh hiền, hoặc lời của chư Tiên Phật. Sách: Nói chung về các loại sách.

Kinh sách là kinh truyện (Sách của Thánh hiền ngày xưa hoặc lời Các Đấng Tiên Phật) và sách vở.

Dẫn rằng: Đây gặp giữa đường,

Nói phô kinh sách, mang trương khó lòng.

(Ngư Tiều Vấn Đáp).

Bền công kinh sách xem coi,

Vô can sát mạng thiệt thòi rất oan.

(Kinh Sám Hối).

Kinh sách đầy đầu chưa thoát tục

Đơn tâm khó định lấy chi mong

(Thánh Thi Hiệp Tuyển).

Kinh sách cha ông để lại đâu,

Mà con chữ viết chẳng nên câu.

(Đạo Sử).

KINH SỬ 經 史

Kinh: Các sách của Thánh hiền. Sử: Truyện cũ

Kinh là sách do các bậc thánh hiền viết ra, như Tứ thư, Ngũ kinh…còn sử là sách chép lại các sự kiện xảy ra trong nước theo thời gian.

Khuyên chàng kinh sử đêm ngày.

Thang mây mong nhắc chân giầy cho cao.

(Quan Âm Thị Kính).

Khi nối gót kiếm cung, kỵ, ngự,

Khi theo đòi kinh sử, tứ thư.

(Bần Nữ Thán).

Tuyết, Băng hai gái xinh thay!

Đã thông kinh sử liền ngày ngâm nga.

(Dương Từ Hà Mậu).

Nấu kinh sử ra mùi son phấn,

Cầm bút nghiên đặng thắm má đào.

(Nữ Trung Tùng Phận).

KINH THÁNH TRUYỆN HIỀN

Kinh thánh: Những sách của các vị Thánh. Truyện hiền: Lời giải thích để truyền lại ý nghĩa sách của các bậc Hiền.

Sách Bác Vật Chí: Thánh nhân làm ra thì gọi là “Kinh”, còn hiền nhân trước thuật thì gọi là “Truyện”.

Kinh thánh truyện hiền là tiếng dùng chung để chỉ kinh truyện của Thánh hiền soạn ra.

Gẫm mình võ vẽ bút nghiên,

Biết đâu kinh thánh truyện hiền là đâu.

(Hoa Tiên Truyện).

KINH THOA BỐ QUẦN 荊 釵 布 裙

Kinh thoa là cây thoa bằng gai. Bố quần là cái quần bằng vải.

Thói thường đàn bà hay trang điểm, se sua, nhưng những người đàn bà cài thoa gai, mặc quần vải được người ta cho là người vợ giản dị và hiền đức, gọi là “Kinh thoa bố quần”.

Xem: Kinh bố.

KINH VỊ 涇 渭

Kinh Vị là tên hai con sông bên Trung Hoa, sông Kinh thì nước đục, tượng cho kẻ dữ, sông Vị thì nước trong, ví với người hiền. Trong văn chương người ta thường ví nước hai con sông này như kẻ ác với người thiện khác biệt nhau.

Ngọn nguồn tuôn lai láng mái kia ghềnh,

Đèn chiếu thuỷ chia dòng Kinh, Vị.

(Tụng Cảnh Tây Hồ).

KÍNH ĐỨC 敬德

Tên tự của Uất Trì Cung, một danh tướng rất khoẻ mạnh của đời nhà Đường, người đất Thiện Dương. Ông là người rất bộc trực, nóng nảy, thường một mình một ngựa xông vào trận đánh với quân giặc, lập được nhiều chiến công to lớn.

Xưa nghe Kính Đức giúp Đường,

Trẫm gẫm công chàng Kính Đức chẳng hơn.

(Thiên Nam Ngữ Lục).

KÍNH THÀNH 敬 誠

Kính: Tôn kính, kính trọng. Thành: Thành thật.

Tin tưởng Trời Phật, quỷ thần thì phải lấy tấm lòng kính cẩn và thành thực mà thờ phụng các Ngài. Trong thiên Thái giáp hạ của kinh Thư có nói rằng: Duy thiên vô thân, khắc kính duy thân...quỉ thần vô thường hưởng, hưởng vu khắc thành 惟 天 無 親, 克 敬 惟 親..... 鬼 神 無 常 享, 享 于 克 誠, nghĩa là Trời không thân với ai, chỉ thân với người hay kính....quỉ thần không thường chứng giám cho ai, chỉ chứng giám cho kẻ có lòng thành.

Người tin Trời Phật thì phải có lòng Kính 敬 và Thành 誠: Có lòng kính thì mới giữ được bản tính của mình cho thuần nhất và có lòng thành thì người và các Đấng mới tương cảm với nhau được.

Mùi hương lư ngọc bay xa

 

Kính thành cầu nguyện Tiên gia chứng lòng

(Kinh Cúng Tứ Thời).

Ngặt có kẻ tưởng Trời tin Phật,

Mà trong lòng chẳng thật kính thành.

(Kinh Sám Hối).

KÍNH THUẬN 敬 順

Kính: Tôn trọng. Thuận: Xuôi theo.

Kính thuận là tôn kính và xuôi thuận theo.

Một niềm kính thuận vô vi,

Trước là khỏi nhục sau thì nên danh.

(Gia Huấn Ca).

KÌNH NGẠC 鯨 鱷

Kình ngạc là cá voi và cá sấu, hai loài cá có thân mình to lớn và hung dữ.

Kình ngạc được dùng để chỉ bọn hung tợn, hay giặc cướp.

Ngất trời sát khí mơ màng,

Đầy sông kình ngạc chật đàng giáp binh.

(Truyện Kiều).

KÌNH CHÌM NGẠC LẶN

Kình, cá voi và ngạc, cá sấu, là hai loài thuỷ tộc hung dữ được ví với bọn giặc cướp.

Kình chìm ngạc lặn ý nói loài hung tợn không còn nữa, đời thái bình, giặc giã đã được dẹp yên.

Làn nước phẳng, kình chìm ngạc lặn,

ao Hán còn mấy trẻ reo hò.

(Tụng Cảnh Tây Hồ).

KÌNH NGHÊ 鯨 鯢

Cá voi là một loài cá to sống ở biển, con cá đực gọi là kình, con cá mái gọi là nghê.

Kình nghê là loài cá to hung tợn nên người ta thường ví với những kẻ có thế lực hoặc nói những kẻ hung bạo.

Kình nghê Bố hải vẫy vùng,

Trần công tên Lãm xưng hùng một nơi.

(Quốc Sử Diễn Ca).

Ta rằng cá bể chim ngàn,

Đời nào chẳng có phượng hoàng kình nghê.

(Nhân Nguyệt Vấn Đáp).

Gặp cơn giông tố giữa dòng,

Tấm thân mai một vào lòng kình nghê.

(Thập Loại Chúng Sinh).

Kình nghê vui thú kình nghê,

Tép tôm thì lại vui bề tép tôm.

(Truyện Trinh Thử).

KHA NHƯỢNG 軻 讓

Tức Kinh Kha và Dự Nhượng.

Kinh Kha là người nước Vệ, đời Chiến Quốc, được người đương thời ca tụng là bậc anh hùng kiếm khách. Ông lãnh nhiệm vụ thích khách vua Tần Thuỷ Hoàng, nhưng không thành công, bị giết chết.

Xem: Kinh Kha.

Dự Nhượng là người nước Tấn, thờ Trí Bá và được Trí Bá rất tin yêu. Khi Triệu Tương Tử hợp cùng hai nước Hàn và Nguỵ diệt Trí Bá, Dự Nhượng tìm cách thích khách Triệu Tương Tử để báo thù cho chúa, nhưng không thành, bị bắt, rồi được Tương Tử tha. Dự Nhượng bôi sơn vào thân thể cho sưng loét như người bị hủi, nuốt than cho mất tiếng để đổi dạng hình và giả ăn mày ở chợ, chờ cơ hội giết Triệu Tương Tử. Sau Dự Nhượng phục dưới cầu chờ Tương Tử tới giết. Lần này, Dự Nhượng cũng bị bắt. Ông năn nỉ Tương Tử cho mượn chiết áo để tỏ bày chí phục thù cho chủ, bằng cách đâm chiếc áo. Tương Tử bằng lòng trao cho chiếc áo, Dự Nhượng đâm nát và la lớn rằng: Ta có thể báo đáp Trí Bá nơi chín suối rồi! Nói xong, kề gươm vào cổ mà tự vận.

Nước nhà khi bể biếc dâu xanh,

Mưu báo phục há kém tay Kha, Nhượng.

(Trương Lưu Hầu Phú).

KHA PHỦ 柯 斧

Kha: Cây rìu. Phủ: Cây búa.

Kha phủ là cây rìu cây búa, dùng để chỉ việc làm mai mối cho đôi lứa nên duyên vợ chồng.

Do trong Kinh Thi chép: Phạt kha như hà? Phi phủ bất khắc. Thú thê như hà? Phi môi bất đắc, nghĩa là đẽo cán búa như thế nào? Không có rìu chẳng được. Cưới vợ như thế nào? Không có ông mai chẳng được.

Xem: Chấp kha.

Sinh rằng: Cũng chẳng giấu chi,

Rắp tìm kha phủ đính nghì trúc mai.

(Ngọc Kiều Lê).

KHẢ HÀNH KHẢ CHỈ 可 行 可 止

Khả hành: Nên làm. Khả chỉ: Nên ngưng.

Khả hành khả chỉ là nói thái độ của những người thức thời, biết khi nào phải ra làm, và lúc nào phải ngừng nghỉ.

Nếu biết chữ khả hành khả chỉ,

Thời Ngũ hồ một lá cho xong.

(Thơ Nguyễn Công Trứ).

KHÁCH ĂN RAU CHÊ BỆ NGỌC

Khách chịu ăn rau, chứ chê ngai vàng bệ ngọc, ý muốn nói thà sống ẩn dật, chứ không màng danh lợi.

Nói anh em Bá Di, Thúc Tề, là hai người con vua Cô Trúc ở cuối đời Thương, đầu đời Chu. Bá Di là anh cả, Thúc Tề là em út. Vua Cô Trúc yêu Thúc Tề, lập di mệnh cho Thúc Tề nối ngôi. Quốc dân theo di mệnh lập Thúc Tề, Thúc Tề không chịu, nhường lại cho Bá Di cho phải lẽ. Bá Di cũng không chịu, nhường lại cho Thúc Tề để tuân lệnh cha. Không ai chịu nhận, quốc dân phải lập người con giữa, rồi cả hai trốn vào núi Thú Dương hái rau vi ăn để mà sống.

Xem: Di Tề.

Nhượng vinh huê trong buổi sang giàu,

Khuyên học khách ăn rau chê bệ ngọc.

(Phương Tu Đại Đạo).

KHÁCH LẦU HỒNG

Lầu hồng, do chữ “Hồng lâu 紅 樓” là chỉ lầu các của những người con gái quyền quý. Về sau dùng để chỉ chung nhà ở của phụ nữ.

Khách lầu hồng chỉ giới phụ nữ.

Loàn đơn ướm hỏi khách lầu hồng,

Đầm ấm thì thương kẻ lạnh lùng.

(Quốc Âm Thi Tập).

KHÁCH LY TAO

Ly Tao 離 騷 là tên một thiên trong Sở từ, do Khuất Nguyên sáng tác.

Khách Ly tao là nói Khuất Nguyên làm sách Ly Tao để giải bày nỗi uất hận của mình, hết lòng vì vua vì nước mà vua chỉ nghe lời bọn gian nịnh, khiến nước nhà sắp đi đến nguy vong.

Xem: Khuất Nguyên.

Lánh đời mấy khách ly tao,

Non tiên ngao ngán nguồn đào sóng khơi.

(Tư Dung Vãn).

KHÁCH MÁ HỒNG

Má hồng do chữ “Hồng kiểm 紅 臉” tức là gò má đỏ hồng của những người đàn bà, con gái.

Khách má hồng dùng để chỉ những người phụ nữ đẹp đẽ.

Thuở trời đất nổi cơn gió bụi,

Khách má hồng nhiều nỗi truân chuyên.

(Chinh Phụ Ngâm Khúc).

KHÁCH QUẦN THOA

Quần thoa do chữ “Bố quần kinh thoa 布 裙 荊 釵”, nghĩa là quần bằng vải bô, trâm cài đầu bằng gai, dùng để chỉ người vợ giản dị, hiền đức.

Khách quần thoa là chỉ hạng phụ nữ hiền thục, và cần kiệm. Xem: Cử án ngang mày.

Trên chín bệ có hay chăng nhẽ,

Khách quần thoa mà để lạnh lùng!

(Cung Oán Ngâm Khúc).

KHÁCH TANG HẢI

Hay “Tang hải khách 桑 海 客”, tức khách thương hải tang điền, nghĩa là người khách ở cuộc đời biển xanh biến thành ruộng dâu, ý nói đời đầy sự biến đổi.

Khách tang hải nghĩa bóng là khách trần tục.

Xem: Thương hải tang điền.

Thoảng bên tai một tiếng chày kình,

Khách tang hải giật mình trong giấc mộng.

(Hương Sơn Phong Cảnh).

KHÁCH TỤC

Hay “Tục khách 俗 客”.

Khách: Người khách. Tục: Tầm thường thấp kém, chỉ cõi thế gian.

“Khách tục” hay “Khách trần” là chỉ con người sống nơi cõi thế gian. Gọi là khách, bởi vì người xưa quan niệm cõi thế gian là cõi sống tạm, vì vậy mới có câu “Sanh ký tử quy 生 寄 死 歸” tức là sống gửi thác về.

Cửa hiềm khách tục nào cho đến,

Song vắng chim phàm chớ tới kêu.

(Quốc Âm Thi Tập).

Câu kinh tiếng kệ gọi hồn,

Kêu thương khách tục, giải lòng người nhân.

(Nữ Trung Tùng Phận).

Ham phương cứu thế độ nhân,

Giải mê khách tục, cõi trần lánh xa.

(Nữ Trung Tùng Phận).

KHÁCH THƯ CẦM

Thư cầm là sách và đàn.

Khách thư cầm là người đọc sách, chơi đàn, chỉ các thư sinh hoặc các văn nhân ngày xưa hay đọc sách và gãy đàn.

Người khuê các khách thư cầm,

Ngoài đành đãi ngọc, trong đành tựa mai.

(Nhị Độ Mai).

KHAI KHIẾU 開 竅

Khai: Mở. Khiếu: Cái khả năng thông minh của con người còn tìm ẩn.

Khai khiếu là khai mở năng khiếu.

Con người ai cũng có những năng khiếu đặc biệt thiên phú còn tiềm ẩn, chưa có điều kiện bộc phát ra. Khi được mở khiếu hay gặp cơ duyên, những khả năng tài giỏi mới được bộc lộ ra ngoài.

Đại Từ Phụ xin thương khai khiếu,

Giúp trẻ thơ học hiểu văn từ.

(Kinh Thế Đạo).

KHAI PHONG 開 封

Khai: Mở ra. Phong: Niêm lại.

Một vật gì đã bị niêm lại rồi, bây giờ mở ra được gọi là khai phong. Ví dụ như mở bức thơ.

Khai phong mới tỏ sự cơ,

Mình gieo xuống đất dật dờ hồn hoa.

(Lục Vân Tiên).

KHAI PHƯƠNG

Công tử nước Vệ, bỏ ngôi vị, xin qua làm tôi cho Tề Hoàn Công.

Hoàn Công cạn suy, tưởng Khai Phương phục mình, bỏ cha mẹ, bỏ ngôi vị giàu sang phú quý để qua phò mình, nên rất tin dùng. Không ngờ Khai Phương là kẻ mưu sĩ, tính rất tham lam, hợp với Dịch Nha và Thụ Điêu bắt Tề Hoàn Công nhốt đến chết đói, rồi đoạt ngôi Tề Quân.

KHAI QUỐC CÔNG THẦN 開 國 功 臣

Khai quốc: Mở nước, dựng nước. Công thần: Người bề tôi có công nghiệp.

Khai quốc công thần là người bề tôi công to lớn trong việc dựng nên một triều đại cho đất nước.

Nên danh khai quốc công thần,

Nêu tên hậu thế xa gần tặng phong.

(Nữ Trung Tùng Phận).

KHAI TÁNG 開 葬

Khai: Mở ra. Táng: Chôn.

Khi linh cữu đã chôn rồi, vì một lý do nào như muốn chôn nơi đất tốt hơn, nên đào lên chôn lại chỗ đất khác gọi là “Khai táng”.

Mai công khai táng đến tuần,

Hoàng thân tế điện, triều thần trợ nghi.

(Nhị Độ Mai).

KHAI THIÊN LẬP ĐỊA 開 天 立 地

Khai Thiên: Mở Trời. Lập Địa: Dựng đất.

Đồng nghĩa với câu thành ngữ “Khai Thiên tịch Địa 開 天 闢 地” là khai Trời mở Đất.

Khai Thiên lập Địa là khai Trời, tạo dựng đất, ý nói lúc Thượng Đế tạo dựng Càn khôn Vũ Trụ, sinh thành vạn vật.

Khai Thiên lập Ðịa ai là chủ,

Thánh, Phật là ai dám đón ngăn.

(Thánh Thi Hiệp Tuyển).

KHAY TRẦU

Khay là một cái hộp vuông, không có nắp đậy, chung quanh có thành thấp, dùng để bày xếp bình hoặc đặt đồ vật nhỏ, như khay trầu, khay trà, khay đèn.

Khay trầu là cái khay trong ấy người ta đặt ly nhạo, trầu rượu. Trước khi hành lễ, người ta thường tiêm trầu rót rượu đặt trong khay, rồi đứng ra trình lễ.

Về nhà chén rượu khay trầu,

Sui gia trai gái cúi đầu thưa qua.

(Quan Âm Thị Kính).

KHẢI CA 凱 歌

Khải: Chiến thắng. Ca: Hát.

Khải ca là nói quân sĩ ca hát reo mừng khi chiến thắng kéo binh trở về nước.Như chữ khải hoàn.

Xem: Khải hoàn.

Đuổi Dương Mai, giết Phù Long,

Khải ca một khúc, tấu công về trào.

(Quốc Sử Diễn Ca).

Khải ca lừng lẫy phu công,

Đã ngoài nanh vuốt, lại trong cột rường.

(Truyện Phan Trần).

Bóng kỳ xí giã ngoài quan ải,

Tiếng khải ca trở lại Thần Kinh.

(Chinh Phụ Ngâm Khúc).

KHẢI HOÀN 凱 還

Khải: Thắng trận. Hoàn: Trở về.

Như chữ “Khải ca 凱 歌”.

Thường khi thắng trận, quân sĩ ca hát, reo mừng kéo binh trở về, gọi là “Khải hoàn” hay “Khải ca”.

Nghĩa bóng: Hát mừng chiến thắng.

Thanh bình một biểu tâu dâng,

Thảnh thơi yên khấu chân nưng khải hoàn.

(Hoa Tiên Truyện).

Bốn mươi hai tuổi sanh chưa phỉ,

Ðể mắt xanh coi nước khải hoàn.

(Đạo Sử).

KHANG CÙ 康 衢

Khang: Con đường có năm ngả. Cù: Đường lớn thông bốn phía.

Khang cù là con đường rộng lớn thông được mọi ngả đường.

Liệt Tử: Nghiêu trị thiên hạ ngũ thập niên, vi phục du ư khang cù 堯 治 天 下 五 十 年, 為 服 遊 康 衢, nghĩa là vua Nghiêu trị thiên hạ năm mươi năm, ăn mặc như người thường đi trên đường lớn.Ý muốn nói đời thái bình thịnh trị.

Đêm đêm cổ phúc nhi du,

Ngày thì kích nhưỡng khang cù vô ngu.

(Thanh Hoá Quan Phong).

Nhởn nhơ kích nhưỡng khang cù,

Thiều quang chín chục xuân thu tám nghìn.

(Thơ Nguyễn Khuyến).

Hồi kế thứ sẽ phân thêm lớp,

Bút công dư phải đợi chầy ngày,

Dân khang cù vỗ bụng no say,

Thả thính hạ hồi phân giải.

(Lộ Địch Diễn Ca).

KHANG HY 康 熙

Khang Hy là hiệu của vua Thánh Tổ nhà Thanh Trung Quốc, làm vua từ năm 1662 đến năm 1722.

Vua Thánh Tổ lên ngôi lúc 8 tuổi, nhưng lớn lên là vị vua thông minh, siêng năng việc triều chính, ham thích văn học, nên trong lúc cầm quyền nhà vua sai các Nho thần làm ra hoặc tăng bổ các sách cũ thành những quyển sách có giá trị trong thời nhà Thanh, đó là bộ “Khang Hy Tự Điển”, nhất là bộ “Cổ Kim Đồ Thư Tập Thành” là một sách gồm cả vạn quyển, chứa đủ các khoa học.

KHANG NINH 康 寧

Hay “Khương ninh”.

Khang: Vui vẻ. Ninh: Yên ổn.

Khang ninh hay khương ninh là an ổn và vui vẻ.

Mừng thay vua đã khang ninh,

Thiên hạ thái bình cổ vũ âu ca.

(Thiên Nam Ngữ Lục).

Kẻ ở phương trời người góc biển,

Lòng thành nhắn gởi chữ khương ninh.

(Thánh Thi Hiệp Tuyển).

Khương ninh nhứt kiếp tại Thiền môn,

Khả chí tâm tu ngã độ hồn.

(Đạo Sử).

KHÁNG LỆ 亢 儷

Hay “Cang lệ”.

Kháng lệ là kết đôi hay sánh đôi với nhau, tức chỉ trai gái kết duyên thành vợ chồng. Thường người ta đọc là cang lệ.

Xem: Duyên cang lệ.

1.- Kháng lệ:

Đinh ninh thầy lại dặn lời,

Nghĩa trong kháng lệ là trời đã xe.

(Ngọc Kiều Lê).

2.- Cang lệ:

Đó muốn vầy duyên cang lệ,

Ta đâu khuất chữ cương thường.

(Nhạc Hoa Linh).

KHANH NHO 坑 儒

Chôn các Nho sĩ.

Tần Thuỷ Hoàng Đế nghe theo chính sách cai trị của Thừa tướng Lý Tư, thống nhứt các tư tưởng theo nhà Tần, ra lịnh đốt các kinh sách của Nho giáo, gọi là phần thư, khiến các nho sĩ căm phẫn huỷ báng vua Tần. Vì vậy, Tần Thuỷ Hoàng tức giận bèn ra lịnh chôn sống hơn bốn trăm Nho sĩ ở thành Hàm Dương, nên người đời sau gọi là “Khanh Nho”.

KHANH TỂ 卿 宰

Khanh: Một chức quan lớn trong triều đình. Tể: Sửa sang và cai trị.

Khanh tể là một chức quan lớn trong triều đình, giúp cho vua cai trị và điều hành việc nước.

Khanh Tể sao bằng tên Ðạo Sĩ,

Hết đời ai giữ chức làm ông.

(Đạo Sử).

Khanh tể chưa hay bẳng hiếu thân,

Nhơn luân trọn Ðạo đáng nên Thần.

(Đạo Sử).

KHANH TƯỚNG 卿 相

Khanh: Một chức quan. Tướng: Một chức quan lớn nhất trong hàng bá quan, như Tể tướng, giúp vua trông coi việc nước.

Khanh tướng chỉ chung hàng quan lớn nắm quyền hành trong triều đình.

Ai công hầu, ai khanh tướng,

Trong trần ai, ai dễ biết ai?

(Đặng Trần Thường).

Chẳng khanh tướng, chẳng công hầu,

Cũng bao vạn kẻ cúi đầu vào ra.

(Thơ Tản Đà).

KHAO BINH 犒 兵

Khao: Thết tiệc để đãi rượu thịt. Binh: Quân lính.

Khao binh tức là thưởng công binh lính bằng cách thết tiệc đãi rượu thịt.

Tiệc bày thưởng tướng khao binh,

Om thòm trống trận, rập rình nhạc quân.

(Truyện Kiều).

KHẢO BÀN 考 盤

Do câu "Khảo bàn tại giản 考 盤 在 澗" nghĩa là làm nhà bên khe suối, nói sự yên vui về cuộc đời người ẩn dật, thanh nhàn.

Kinh Thi có câu: Khảo bàn tại giản, Thạc nhân chi khoan. Độc mỵ ngụ ngôn, Vĩnh thỉ phất huyên 考 盤 在 澗, 碩 人 之 寬. 獨 寐 寤 言, 永 矢 弗 諼, nghĩa là dựng nhà bên khe suối ẩn dật, lòng của người đức hạnh to tát. Một mình ngủ thức hay nói năng, thề mãi mãi không quên cái thú ẩn dật này.

Đường tu sẵn cách khảo bàn,

Rượu sen thắm giọng, trà lan thơm lòng.

(Bích Câu Kỳ Ngộ).

KHÁT KHAO

Khát khao là thèm muốn, chỉ sự rất mong muốn một việc gì.

Dễ chiều hạn hán khát khao,

Sợ hằng gặp mống trông vào thấy mưa.

(Hoài Nam Ca Khúc).

Chữ tình tưởng nhớ biết bao,

Làm cho thiểu não khát khao lòng trần.

(Bướm Hoa Tân Truyện).

KHẮC CỐT GHI XƯƠNG

Khắc ghi vào xương cốt.

Đồng nghĩa với câu thành ngữ Hán “Khắc cốt minh tâm 刻 骨 銘 心”nghĩa là “Ghi lòng tạc dạ”, để chỉ việc nhớ mãi không bao giờ quên.

Niềm ân ái thân hòa làm một,

Nghĩa sơ giao khắc cốt ghi xương.

(Kinh Thế Đạo).

KHẮC CHU CẦU KIẾM 刻 舟 求 劍

Khắc dấu vào be thuyền để tìm gươm.

Trong sách Lã Thị Xuân Thu có chép: Một người nước Sở mang kiếm qua sông, giữa đàng làm rơi kiếm xuống nước. Khi kiếm rơi, anh ta đánh dấu vào be thuyền, cho đó là nơi thanh kiếm rớt. Sau khi đi một khoảng, thuyền dừng lại, anh ta theo chỗ đánh dấu lặn xuống mò, nhưng chẳng tìm được kiếm, bởi vì thuyền thì đi tới mà kiếm thì rơi trước lúc dừng.

Nghĩa bóng: Chỉ người câu chấp.

KHẮC LẬU 刻 漏

Chỉ đồng hồ (Thời giờ).

Người xưa, đồng hồ làm bằng cái bình đồng chứa nước, trong có đục một lỗ nhỏ cho nước chảy ra ngoài, rồi căn cứ mực nước trong bình hiện trên thẻ khắc từng độ để tính thời gian. Bình đồng đó gọi là khắc lậu, chỉ đồng hồ. Xem: Đồng hồ.

Đêm thâu khắc lậu canh tàn,

Gió cây trút lá, trăng ngàn ngậm gương.

(Truyện Kiều).

KHĂN BÍCH CÂN

Khăn “Bích cân 壁 巾” là một loại khăn màu xanh biếc, dùng để cho người phụ nữ bịt đầu.

Giày hồng hài, Sãi sắm một đôi để đạp gót;

Khăn bích cân, Sãi sắm một cái để bịt đầu.

(Sãi Vãi).

KHĂN ĐỖ PHỦ

Tức là thứ khăn bịt đầu của Đỗ Phủ, như một cái mũ Nho sĩ thường đội, để thể hiện ý chí thanh cao.

Đầu tiếc đội mòn khăn Đỗ Phủ,

Tay còn lọ hái cúc Uyên Minh.

(Quốc Âm Thi Tập).

KHĂN KHẮN

Gắn bó, ân cần, hay chắc chắn, giữ nguyên trạng, không thay đổi.

Đệm hoa đầm ấm khi nằm thức,

Khăn khắn nào quên đạo chúa tôi.

(Hồng Đức Quốc Âm).

Làm người thì giữ đạo Trung dung,

Khăn khắn răn dỗ thửa lòng.

(Quốc Âm Thi Tập).

KHẮN DẠ

Đồng nghĩa với chữ “Khắc cốt ghi xương”.

Do chữ “Minh tâm 銘 心”, tức ghi khắc vào lòng, gắn chắc trong dạ. Xem: Khắc cốt ghi xương.

Nay đà làm lễ hỏi tên,

Keo sơn khắn dạ cho bền ngày sau.

(Dương Từ Hà Mậu).

KHÂM BAN 欽 頒

Khâm: Kính, lời tôn xưng, dùng nói với bậc trên. Ban: Cho.

Khâm ban tức nói một cách tôn kính là nhà vua ban cho.

Năm mây bỗng thấy chiếu trời,

Khâm ban sắc chỉ đến nơi rành rành.

(Truyện Kiều).

KHÂM LIỆM 衾 殮

Khâm: Lấy vải bọc thi hài người chết trước khi tẩn vào quan tài. Liệm: Lấy vải bọc lại thây người chết (Lớp trong gọi là liệm, lớp ngoài gọi là khâm).

Khâm liệm là lấy vải bọc thi hài người chết rồi tẩn vô quan tài.

Di hài nhặt gói về nhà,

Nào là khâm liệm nào là tang trai.

(Truyện Kiều).

KHÂM NHƯỢC 欽 若

Khâm Nhược họ Lý, làm Đại tướng quân đời Tống Chân Tông, là người rất hâm mộ đạo Phật. Khi quân Khiết Đơn ở xứ bắc Trung Quốc sang vây thành Thiên Hùng mà Lý Khâm Nhược vẫn còn đóng cửa tu trai, nên đã bị quân giặc bắt.

Khiết Đơn đà vậy phủ trong ngoài,

Khâm Nhược vẫn tu trai mãi mãi.

(Sãi Vãi).

KHÂM THIÊN GIÁM 欽 天 鑑

Tên một cơ quan của triều đình trong thời phong kiến, có nhiệm vụ xem thiên văn, coi việc làm lịch, xem ngày tháng tốt hay xấu.

Truyền Khâm thiên giám hội đồng,

Chọn ngày đại cát động phòng nghênh thân.

(Nhị Độ Mai).

KHẨN NGUYỀN

Hay “Khẩn nguyện 懇 願” là khẩn thiết cầu nguyện, tức thành thật mà cầu xin, hoặc cầu xin một cách tha thiết.

Khẩn nguyền trời đất chứng minh,

Cải dữ về lành giáng phúc trừ tai.

(Thiên Nam Ngữ Lục).

Ngày nay Đệ tử khẩn nguyền,

Chín tầng Trời, Đất thông truyền chứng tri.

(Kinh Cúng Tứ Thời).

Vọng Thượng Đế chứng lòng thành tín,

Chúng sanh đồng bái kỉnh khẩn nguyền.

(Giới Tâm Kinh).

KHẤN VÁI

Đồng nghĩa với chữ “Khẩn nguyền”, để chỉ sự thành khẩn mà cầu xin các Đấng thiêng liêng ban cho điều nguyện ước.

Vào chùa thắp một triện hương,

Lâm dâm khấn vái bốn phương Phật Trời.

(Việt Nam Phong Sử).

KHẤP TRƯỢNG 泣 杖

Đời nhà Hán có Hàn Bá Du phạm lỗi bị mẹ lấy gậy đánh, Bá Du khóc oà lên. Người mẹ hỏi: Mấy lần trước, mẹ đánh con không khóc, sao bây giờ lại khóc? Bá Du thưa: Các lần trước mẹ đánh con mạnh, con biết mẹ còn sức khoẻ nên con không khóc, nay mẹ đánh con yếu, con biết sức mẹ đã suy, nên con buồn con khóc.

KHẤT TỪ 乞 詞

Khất: Xin. Từ: Lời nói.

Khất từ là lời kêu xin, lời yêu cầu, hay tờ đơn trạng xin được phép.

Một lời cậy với Chung công,

Khất từ tạm lĩnh Vương ông về nhà.

(Truyện Kiều).

KHẤU ĐẦU 叩 頭

Khấu: Cúi xuống. Đầu: Cái đầu.

Khấu đầu là cúi đầu, một cử chỉ thể hiện sự lễ phép của người xưa: Gật đầu xuống để tỏ ý kính trọng.

Hai bên mười vị tướng quân,

Đặt gươm, cởi giáp, trước sân khấu đầu.

(Truyện Kiều).

Ngắm xiêm, sửa mũ giờ lâu,

Uốn lưng năm lạy, khấu đầu ba phen.

(Nhị Độ Mai).

KHẤU KHIÊM CHI 寇 謙 之

Khiêm Chi là người đời Hậu Ngụy, có tu theo đạo tiên. Tương truyền ông học được nhiều phép thuật thần thông như di sơn đảo hải, tức là dời non lấp biển. Sau khi trút bỏ xác phàm, ông trở về tiên cảnh.

Nguỵ thời có Khấu Khiêm Chi,

Dời non trở biển phép kỳ kinh nhân.

(Ngư Tiều Vấn Đáp).

KHẤU MÃ NHI GIÁN 扣 馬 而 諫

Giằng ngựa lại mà can gián.

Do điển: Xưa Võ Vương đem quân đi đánh vua Trụ, tám trăm chư hầu đều theo Võ Vương, chỉ có hai anh em Bá Di và Thúc Tề, là con vua Cô Trúc, không chịu theo, trái lại còn đón trước ngựa giằng dây cương mà can. Vua Võ không nghe, kéo quân đi đánh thắng vua Trụ, lập nên nhà Châu. Bá Di, Thúc Tề thẹn, không thèm ăn gạo nhà Châu, lên núi Thú Dương ăn rau vi sống.

KHẤU QUÂN 寇 君

Tức là Khấu Tuân 寇 詢, người đất Xương Bình đời Đông Hán, là người học thức uyên thâm, đức cao hạnh cả, được mọi người kính trọng. Khi làm Thái thú ở Dĩnh Xuyên và Nhữ Nam, Khấu Tuân thường lo sửa sang trường học, chăm việc dạy dỗ con em. Lúc Dĩnh Xuyên có giặc cướp nổi lên, Tuân theo vua Quang Võ dẹp yên bọn cướp, vì thế dân chúng nơi ấy yêu cầu Khấu Tuân ở lại Dĩnh Xuyên để dạy dỗ trăm họ.

Hoạ là vua nặng lòng thương,

Thấy tình Trường xã, lưu chàng Khấu quân.

(Nhị Độ Mai).

 

KHẨU CHIÊU 口 招

Khẩu: Miệng. Chiêu: Tự mình thú tội.

Khẩu chiêu tức là tự miệng mình cung khai ra hết chuyện tội lỗi của mình.

Thiện Hữu nghe vợ khẩu chiêu,

Thề đâu có đó, dễ tiêu đặng nào.

(Tội Vợ-Vợ Chịu).

KHẨU ĐỘC TÂM KY 口 毒 心 機

Khẩu độc: Miệng độc ác. Tam ky (Hay cơ): Lòng thay đổi như máy móc.

Khẩu độc tâm ky là nói người miệng thì độc địa, tâm thì thay đổi, xoay trở như may móc.

Ví bằng khẩu độc tâm ky,

Tích ác phùng ác, kêu chi Phật Trời.

(Huấn Nữ Ca).

KHẨU THIỆT THỊ PHI 口 舌 是 非

Khẩu thiệt: Miệng lưỡi, chỉ việc ăn nói. Thị phi: Phải quấy.

Khẩu thiệt thị phi là miệng lưỡi hay nói chuyện phải quấy của người khác, ý chỉ người hay nói chuyện thiên hạ.

Này là khẩu thiệt thị phi,

Thêm thừa thêu dệt kẻ nghi người hờn.

(Huấn Nữ Ca).

KHE YẾN

Khe Yến tức là dòng suối thuộc địa phận làng Yến Vĩ 燕 尾 để đi vào động Hương Tích. Muốn vào động phải xuống thuyền ở bến đò ở khe Yến, rồi theo dòng suối ấy đi đến chùa Ngoài (tức chùa Thiên Trù), đoạn đi theo đường núi vào đến động, tức là chùa Trong.

Thỏ thẻ rừng mai chim cúng trái,

Lửng lơ khe Yến cá nghe kinh.

(Hương Sơn Phong Cảnh).

KHẾ HỮU 契 友

Khế: Hợp ý với nhau. Hữu: Bạn bè.

Khế hữu là bạn bè hợp ý, tương đắc với nhau, tức bạn tâm đầu ý hợp.

Hà sinh phải buổi sang chơi,

Xót tình khế hữu liệu bài giải khuyên.

(Bích Câu Kỳ Ngộ).

KHẾ NGHỊ 契 誼

Khế: Hợp với nhau. Nghị: Giao kết với nhau.

Khế nghị tức là nói bạn bè tương đắc với nhau.

Tình khế nghị nghĩa giao du,

Văn chương tri kỷ, chuyện trò chiếu tâm.

(Nhị Độ Mai).

KHI KHU 崎 嶇

Khi khu là đường núi đá gồ ghề, khập khểnh. Nghĩa bóng dùng để chỉ sự gian nan, khốn cùng.

Mùi tục vị lưỡi tê tân khổ,

Đường thế đồ gót rỗ khi khu.

(Cung Oán Ngâm Khúc).

KHI THỊ 欺 恃

Khi: Khinh thường. Thị: Cậy nhờ.

Khi thị ý nói thấy người kém ta thì khinh thường, thấy người hơn ta thì nịnh bợ, mong nhờ cậy.

Ông Thái Công có khuyên như sau: Bần bất khả khi, phú bất khả thị; âm dương tương thôi, châu nhi phục thủy 貧 不 可 欺, 富 不 可 恃. 陰 陽 相 推, 週 而 復 始, nghĩa là thấy người nghèo thì không nên khi, người giàu thì không nên cậy. Vì âm dương xoay vần, giáp vòng rồi cũng trở lại như cũ.

Chớ thấy khó mà khi mà thị,

Gặp người giàu mà vị mà nâng.

(Kinh Sám Hối).

Đều thêu dệt lắm lời hồ mỵ,

Rằng nên hư khi thị ở nơi người.

(Phương Tu Đại Đạo).

KHÍ GIỚI 器 械

Khí: Đồ dùng, như khí cụ. Giới: Binh khí.

Khí giới tức là những thứ binh khí, nói theo hiện nay là tất cả vũ khí.

Võ thời dùng Tổng binh, Đốc binh,

coi mấy đạo sửa sang khí giới.

(Văn Tế Trương Định).

KHÍ HẠO NHIÊN

Hay “Hạo nhiên khí 浩 然 氣” là khí chính đại cương trực, tức một loại khí lớn lao, mạnh mẽ có trong trời đất.

Mạnh Tử có nói: Ngã thiện dưỡng hạo nhiên chi khí 我 善 養 浩 然 之 氣, nghĩa là ta khéo nuôi cái khí hạo nhiên.

Khí hạo nhiên chí đại chí cương,

So chính khí đã đầy trong trời đất.

(Thơ Nguyễn Công Trứ).

KHÍ KHÁI 氣 慨

Khí: Tinh thần phát lộ. Khái: Tiết tháo, độ lượng.

Khí khái là nói người giữ vững tinh thần không khuất phục kẻ làm bậy, cư xử rộng rãi, không câu nệ.

Ôm lòng khí khái tôn mình giỏi,

Họa đến đòi lần chẳng thất kinh.

(Đạo Sử).

KHÍ PHÁCH 氣 魄

Khí: Sức mạnh thể chất hay tinh thần phát lộ ra ngoài. Phách: Chỉ cái tinh thần của con người.

Khí phách là chỉ người có tinh thần mạnh mẽ, không chịu khuất phục điều xấu.

Anh tuấn đất gìn nung khí phách,

Uy linh Trời giữ tạc đài liên.

(Thánh Thi Hiệp Tuyển).

Nhắc hiếu vội nhìn hình khí phách,

Quên ân liền nhắm bóng thi hài.

(Phương Tu Đại Đạo).

KHÍ TƯỢNG 氣 象

Khí: Tinh thần phát lộ. Tượng: Hình trạng.

Khí tượng là cái khí khái cử động của con người, chỉ cái ý chí mạnh mẽ phát ra thành hình.

Bấy lâu cửa thánh dựa kề,

Đã tươi khí tượng lại xuê tinh thần.

(Lục Vân Tiên).

Khí tượng anh thư gìn lẫn giá,

Giúp đoàn nhi nữ mở non sông.

(Nữ Trung Tùng Phận).

KHỈ DẠO DÒM NHÀ

Do câu thành ngữ: “nuôi khỉ dòm nhà”.

Khỉ dạo dòm nhà nghĩa là nuôi khỉ để khỉ dòm ngó việc nhà. Loài khỉ thường bắt chước theo người một cách vô ý thức, nên dòm ngó mà bắt chước theo, làm hại cho chủ nhà.

Phải chừa thói loài ong tay áo,

Bớt học đòi khỉ dạo dòm nhà.

(Kinh Sám Hối).

KHIÊM CUNG 謙 恭

Khiêm: Nhún nhường. Cung: Kính cẩn.

Khiêm cung nhún mình xuống thấp mà kính cẩn, nói đức tính người nhu thuận.

Cùng trên với dưới giữ khiêm cung,

Kẻ nghịch con toan kế phục tùng.

(Đạo Sử).

Khiêm cung từ thuở tuổi thơ sanh,

Thương mẹ hiếu cha lắm nhọc nhằn.

(Đạo Sử).

KHIỂN HỨNG 遣 興

Khiển: Khiến cho. Hứng: Tức hứng thú, cái thú vị cảm được lòng người.

Khiển hứng khơi gợi hứng thú, làm cho thú vị.

Thảnh thơi bầu rượu túi thơ,

Ngón cầm khiển hứng, nước cờ giải mê.

(Mai Đình Mộng Ký).

KHIẾT ĐƠN 契 丹

Hay “Khiết đan”.

Trong các dân tộc ở Đông Bắc nước Trung Hoa, từ đời Đường về sau, rợ Khiết Đan có thế lực hơn hết.

Khiết Đan là con cháu Vu Văn, giống Tiên Ti, sau khi bị họ Mộ Dung đánh thua, trốn lên ở đất Nhiệt Hà ngày nay thần phục nhà Đường. Đến đời Đường mạt, bèn quật cường, thôn tính các bộ lạc xung quanh, chiếm cứ Nhiệt Hà và Đông tam tỉnh, thủ lãnh là A Bảo Cơ có hùng lược, chỉnh đốn nội chính, xây dựng thành quách, khai khẩn đất đai, thành một nước mạnh. Sau nhà Hậu Tấn nhường cho Khiết Đan 16 châu đất Yên, đất Vân, nên thành một cường quốc ở cõi Bắc, đổi quốc hiệu là Liêu.

Khiết Đơn đà vậy phủ trong ngoài,

Khâm Nhược vẫn tu trai mãi mãi.

(Sãi Vãi).

KHINH BẦN THỊ PHÚ 輕 貧 恃 富

Khinh bần: Khinh kẻ nghèo, xem nhẹ người nghèo. Thị phú: Cậy giàu.

Khinh bần thị phú ý nói người cậy giàu khinh khi kẻ nghèo hèn.

Lại như vợ chồng Chu thuở nọ,

Lòng khinh bần thị phú gớm thay.

(Thơ Nguyễn Khuyến).

KHINH MẠN 輕 慢

Khinh: Xem nhẹ. Mạn: Khinh lờn.

Khinh mạn tức là chỉ kẻ có tính kiêu ngạo, ngỗ ngược khinh khi với người trên.

Quyền thần khinh mạn dường này,

Có lời truyền trước, dám rày cải sau.

(Hạnh Thục Ca).

KHINH TÀI 輕 財

Khinh: Xem thường. Tài: Tiền của.

Khinh tài là nói người không chuộng vật chất, xem thường tiền bạc của cải.

Chiếc thoa nào của mấy mươi,

Mà lòng trọng nghĩa khinh tài xiết bao?

(Truyện Kiều).

Nhớ câu trọng nghĩa khinh tài,

Nào ai chịu lấy của ai làm gì,

(Lục Vân Tiên).

KHINH TRỌNG 輕 重

Khinh: Nhẹ, xem nhẹ. Trọng: Nặng, xem nặng.

Khinh trọng tức là nhẹ và nặng, dùng để chỉ trọng lượng, hoặc để chỉ những lời nói nặng nhẹ.

Bây giờ một vực một trời,

Hết điều khinh trọng hết lời thị phi.

(Truyện Kiều).

Nước non để tuổi cùng tên,

Quốc gia khinh trọng bở bền nơi dân.

(Nữ Trung Tùng Phận).

KHINH VU 輕 誣

Khinh: Xem thường. Vu: Gièm, không mà đặt điều nói có, vu cáo.

Khinh vu là xem thường, khinh miệt gièm pha hay vu cáo.

Những lời thế sự khinh vu,

Ví như mây áng trăng thu tạm lờ

(Hứa Sử Tân Truyện).

KHÓ BA ĐỜI

Bởi câu tục ngữ “Không ai giàu ba họ, không ai khó ba đời”.

Theo luật biến chuyển của trời đất, mọi vật, mọi hiện tượng ở thế gian đều phải thay đổi. Vận mệnh của con người cũng vậy, sẽ thay đổi theo từng thời kỳ, từng lúc, nên người xưa thường nói: “không ai giàu ba họ, không ai khó ba đời”.

Cầm cân tạo hoá đổi dời,

Giàu ba họ khó ba đời mấy ai?

(Gia Huấn Ca).

KHÓ NGỒI GIỮA CHỢ

Người nghèo khó dù ngồi giữa chợ đông đúc, cũng không ai màng đến.

Bởi câu thơ cổ: “Bần cư náo thị vô nhân vấn, Phú tại thâm sơn hữu khách tầm 貧 居 鬧 巿 無 人 問, 富 在 深 山 有 客 尋” nghĩa là nghèo ngồi giữa chợ không người đoái, Giàu ở non sâu có kẻ tìm.

Ít người trong tuyết đưa than,

Khó ngồi giữa chợ ai màng đoái thương.

(Lục Vân Tiên).

KHÓ NHỌC

Khó nhọc chỉ sự khó khăn, nhọc nhằn, tức là làm việc gì phải mất nhiều công sức, chịu nhiều vất vả.

Rủ nhau đi cấy đi cày,

Bây giờ khó nhọc có ngày phong lưu.

(Thanh Hoá Quan Phong).

Công dạy dỗ muôn ngàn khó nhọc,

Ơn của thầy con học nên người.

(Nữ Trung Tùng Phận).

KHOA BẢNG 科 榜

Khoa: Thứ bậc. Bảng: Bảng ghi tên những người thi đậu.

Khoa bảng tức những người được chọn theo thứ bậc thi đỗ trên bảng, hay những người có học vị.

Dõi đời khoa bảng xuất thân,

Trăm năm lấy chữ thanh cần làm bia.

(Tự Tình Khúc).

KHOA ĐỆ 科 第

Khoa: Trình độ. Đệ: Thứ bậc

Khoa đệ là nói thứ bậc của những người thi đỗ trong chế độ khoa cử thời xưa.

Sáu chương mừng kẻ sĩ nông,

Sĩ đăng khoa đệ, nông phong lộc tài.

(Thanh Hoá Quan Phong).

KHOA GIÁP 科 甲

Khoa cử đời nhà Hán và Đường, được chia làm hai bảng: Giáp bảng và Ất bảng. Khoa Giáp bảng thì niêm yết những người thi đỗ Tiến sĩ, khoa Ất bảng thì kê tên những người đỗ Cử nhân, Tú tài. Vì vậy, về sau việc thi cử được gọi là khoa giáp.

Khoa giáp đồng nghĩa với khoa cử.

Con ta trạc tuổi thanh niên,

Có gương khoa giáp, có nền đỉnh chung.

(Nhị Độ Mai).

Vả xem bậc ấy không hèn,

Rõ gương khoa giáp, rõ niềm tướng khanh.

(Nhị Độ Mai).

KHOÁ LỢI

Bởi chữ “Lợi toả 利 鎖” tức là bị cái lợi trói buộc.

Theo giáo lý tôn giáo, cái lợi danh ở thế gian là những sợi dây hay cái khoá trói buộc con người vào đó, không bao giờ được rảnh rang được.

Ngán nhẽ kẻ tham bề khoá lợi,

mũ cánh chuồn đội trên mái tóc,

nghiêng mình đứng chực cửa hầu môn.

(Tài Tử Đa Cùng Phú).

KHOÁ LỢI GIÀM DANH

Bởi chữ “Danh cương lợi tỏa 名 綱 利 鎖”, tức là danh giàm lợi buộc.

Khoá lợi giàm danh có nghĩa lợi lộc như cái khoá đóng kín người tham vô đó, công danh như sợi dây cương ràng buộc người mê dính mắc vào. Ý muốn nói người ta bị danh lợi buộc khóa làm mất cả tự do.

Xem: Giam danh khoá lợi.

Bầu tiên chén thánh mặc hơi khà,

Khoá lợi giàm danh nào dính dáng.

(Trương Lưu Hầu Phú).

KHOÁ XUÂN HAI KIỀU

Do câu thơ của Đỗ Mục đời nhà Đường: Đông phong bất dữ Chu lang tiện, Đồng tước xuân thâm toả nhị Kiều 東 風 不 與 周 郎 便, 銅 雀 春 深 鎖 二 嬌. có nghĩa là nếu gió đông không giúp cho Châu Du đốt quân Tào Tháo ở Xích Bích, thì Đại Kiều (Vợ Tôn Sách) và Tiểu Kiều (Vợ Châu Du) đã bị Tào Tháo bắt về đài Đồng Tước rồi.

Xem: Đồng tước đài.

Trộm nghe thơm nức hương lân,

Một nền Đồng Tước khoá xuân hai Kiều.

(Truyện Kiều).

KHOẢ THÂN THOÁT HIỂM 裸 身 脫 險

Cổi truồng để thoát khỏi nguy hiểm.

Trần Bình là một mưu thần đời nhà Hán. Khi Trần Bình bỏ nước Sở trốn qua Hán, xuống đò để qua một con sông lớn, người chủ đò tưởng Bình là người có nhiều tiền của, Bình đoán được ý, bèn cổi bỏ hết quần áo, ở trần truồng xuống đò và phụ chèo qua sông. Chủ đò thấy Bình không có tiền của nên bỏ ý định giết Bình. Nhờ vậy, Bình mới thoát được nguy hiểm để qua sông về Hán.

KHOÁI CHÍ 快 志

Khoái:Vui vẻ. Chí: Ý muốn làm việc gì.

Khoái chí tức là trong lòng lấy làm thích thú.

Lọ là tranh trí thấp cao,

Kẻ xem khoái chí, người gào thất thanh.

(Quan Âm Thị Kính).

KHOÁI LẠC 快 樂

Khoái: Thích thú. Lạc: Vui vẻ.

Khoái lạc tức là vui vẻ và thích thú.

Trước nghe nói kinh hồn lạc phách,

Sau hản tình khoái lạc vô cùng.

(Nhạc Hoa Linh).

Anh hùng thị anh hùng,

Khoái lạc chân khoái lạc!

(Nhạc Hoa Linh).

KHOAN DŨ ÔN NHU 寬 裕 溫 柔

Khoan dũ: Rộng rãi. Ôn nhu: Mềm mại, hoà nhã.

Sửa cho tánh tình có lòng độ lượng rộng rãi, hoà nhã, gọi là “Khoan dũ ôn nhu”.

Ngoài thì khoan dũ ôn nhu,

Trong thì tu hoà bình trung chính.

(Sãi Vãi).

KHOAN XÁ 寬 赦

Khoan: Rộng rãi. Xá: Tha tội.

Khoan xá tức khoan hồng mà ân xá, nghĩa là mở lòng rộng rãi mà tha tội cho.

Phải lo biết phép nghiêm răn,

Sau nhờ khoan xá lần lần cũng tha.

(Hạnh Thục Ca).

KHOÁNG Dà曠 野

Khoáng: Rộng rãi. Dã: Đồng quê.

Khoáng dã là cánh đồng rộng rãi, chỉ đồng nội.

Còi mục thét trăng miền khoáng dã,

Chài ngư tung gió bãi bình sa.

(Thơ Huyện Thanh Quan).

KHOÁNG PHU 曠 夫

Khoáng phu là người đàn ông con trai lớn tuổi mà vẫn chưa vợ.

Sách Mạnh Tử có câu: Nội vô oán nữ, ngoại vô khoáng phu 內 無 怨 女, 外 無 曠 夫, nghĩa là trong không có con gái lớn tuổi chưa chồng, ngoài không có con trai luống tuổi không vợ.

Làm chi gan tấc một nhà

Bên là oán nữ bên là khoáng phu.

(Tây Sương).

KHÓC CƯỜI

Khóc cười tức là lúc khóc lúc cười, ý muốn nói gặp hoàn cảnh khi nguy nan khi may mắn, tức khi buồn khi vui, khi gặp đời vinh quang, sung sướng, khi chịu khổ cực, gian nan.

Ở thế nhiều phen thấy khóc cười,

Năm nay tuổi đã ngoại tư mươi.

(Quốc Âm Thi Tập).

KHÓC LÂN

Bởi chữ “Khấp lân 泣 麟”.

Tương truyền khi Khổng Tử đang soạn quyển Kinh Xuân Thu, thì có người bắt được con kỳ lân què. Khổng Tử than rằng: Ngô đạo cùng hỹ 吾 道 窮 矣, nghĩa là đạo của ta cùng rồi. Bèn gác bút không soạn tiếp nữa.

Trăm đời còn cám lời than phụng,

Muôn thuở đều thương tiếng khóc lân.

(Dương Từ Hà Mậu).

KHÓC MĂNG

Tìm măng không được đứng khóc, nói về sự tích của Mạnh Tông, một trong 24 người con hiếu.

Mạnh Tông, người ở đất Giang Hạ, về đời Tam Quốc, mồ côi cha, Mạnh Tông ở với mẹ rất có hiếu. Một hôm, bà mẹ đau thèm ăn canh măng, nhưng bấy giờ là mùa đông, khó tìm ra măng. Ông đi vào trong rừng tre, ngồi bên gốc tre mà khóc. Bỗng đâu có mấy mục măng từ dưới đất mọc lên, quá mừng rỡ. Mạnh Tông mang về nhà nấu canh cho mẹ ăn. Ăn xong bà mẹ liền hết bịnh.

Suy trang nằm giá khóc măng,

Hai mươi bốn thảo chẳng bằng người xưa.

(Lục Vân Tiên).

Ngồi đêm đông,

thương người nằm giá khóc măng;

lên ải Bắc,

thương kẻ chăn dê uống tuyết.

(Sãi Vãi).

KHÓC TỐI KÊU MAI

Tức là tiếng kêu khóc với trời của vua Thuấn, bởi câu chữ Hán trong sách Mạnh Tử: Thuấn vãng vu điền, hào khấp vu mân thiên 舜 往 于 田, 號 泣 于 旻 天, nghĩa là vua Thuấn mỗi khi ra cày ruộng, lại kêu khóc với trời, cầu cha mẹ kế đổi tâm lại.

Xót tình khóc tối kêu mai,

Xui lòng ghen ghét hoá vui dần dần.

(Nhị Thập Tứ Hiếu).

KHOÉ HẠNH

Khoé hạnh tức là chỉ hai bên mép, mà từ Hán Việt gọi là “Hạnh khẩu 杏 口”, có nghĩa là cười nụ.

Khi khóe hạnh, khi nét ngài,

Khi ngâm ngợi nguyệt, khi cười cợt hoa.

(Truyện Kiều).

Nhác trông chiều mỉm mỉm cười,

Sóng dầm khóe hạnh, chưa rời nét trông.

(Hoa Tiên Truyện).

KHÓI CAM TUYỀN

Cam Tuyền là một cung đời nhà Tần dựng trên núi Cam Tuyền, gần Thành đô Tràng An 200 dặm.

Khói Cam Tuyền tức là đốt lửa để khói bốc lên cao trên núi Cam Tuyền, gọi là phong hoả đài, báo tin cho chư hầu biết có giặc giã.

Trống Trường Thành lung lay bóng nguyệt,

Khói Cam Tuyền mờ mịt thức mây.

(Chinh Phụ Ngâm Khúc).

KHÓI LANG

Bởi chữ “Lang yên 狼 煙”, tức là khói bốc lên của phân chó sói.

Ngày xưa ở các vùng biên giới thường xây những cái đài, trên đài có chất những đống củi thành ụ cao, trong đó có trộn với phân chó sói.

Nếu có giặc kéo đến thì đốt phân chó sói và củi để báo tin cho triều đình biết. Khói của phân chó sói (Lang yên) có đặc điểm là khói bốc lên thẳng, không bị gió thổi bạt ngang.

Xem: Lang khói.

Khói lang, bụi ngựa tung hoành.

Khuấy hôi cõi Hán, chọc tanh ải Tần.

(Nhị Độ Mai).

Bản kiều vừa nhận dấu sương,

Bến hồng đã định, khói lang cũng tàn.

(Quốc Sử Diễn Ca).

KHÓI LANG BỤI NGỰA

Khói lang, do chữ “Lang yên 狼 煙” là khói của phân chó sói đốt lên để báo hiệu có giặc. Bụi ngựa tức bụi cát tung bay do ngựa chiến nhảy.

Khói lang bụi ngựa là chỉ khói bụi mịt mù, nói về chiến tranh giặc giã.

Khói lang, bụi ngựa tung hoành.

Khuấy hôi cõi Hán, chọc tanh ải Tần.

(Nhị Độ Mai).

KHÓI LỬA

Bởi chữ “Yên hoả 煙 火” là khói lửa, hay “Phong hoả 烽 火” là đốt lửa báo tin giặc, hay “Phong yên 烽 煙” là xông khói để báo tin có giặc.

Nơi chiến trận bao giờ cũng có lửa khói mù mịt, nên người ta thường dùng chữ khói lửa để chỉ giặc giã.

Trong non khói lửa đen sì,

Cờ thì treo áo binh thì rút cây.

(Hoài Nam Ca Khúc).

KHÔ LÂU 枯 髏

Khô: Không có nước. Lâu: Đầu lâu, tức đầu người.

Khô lâu là nói đầu người chết xương đã khô, tức là cái sọ người chết đã lâu.

Nghĩ nỗi anh hùng nạn nước,

bãi khô lâu nào kẻ khóc than!

(Văn Tế Lục Tỉnh).

KHỔ HẢI 苦 海

Biển khổ.

Theo triết lý nhà Phật, tất cả chúng sanh đều bị đắm trong cảnh khổ, như bị chìm vào biển cả mênh mông vậy. Vì thế, Phật cho đời là biển khổ.

Cổ đức có câu: Khổ hải vô biên, hồi đầu thị ngạn 苦 海 無 邊, 回 頭 是 岸, nghĩa là biển khổ mênh mông, nhưng quay đầu lại thì thấy bờ ngay.

Nghĩa bóng: Chỉ cõi trần.

Nước công đức, cửa từ bi,

Dịp cầu khổ hải cánh bè mê tân.

(Hương Sơn Hành Trình).

Khắp nhân thế là nơi khổ hải,

Kiếp phù sinh nghĩ lại cũng như ai.

(Thơ Tản Đà).

KHỔ HẠNH 苦 行

Khổ: Chịu cực khổ. Hạnh: Nết.

Khổ hạnh là nói những người tu hành phải chịu mọi điều vất vả, cực nhọc.

Khổ hạnh còn là một phái tu buộc người theo phải chịu khắc khổ về thể xác và tinh thần.

Đuốc quang minh đốt cháy thành sầu,

Bể khổ hạnh bỗng nảy lên bãi giác.

(Quan Âm Thị Kính).

Ngừa thuyền Thầy đợi kẻ sang chơn,

Khổ hạnh khuyên con chớ dạ hờn.

(Thánh Thi Hiệp Tuyển).

Khổ hạnh chí mong qui nẻo chánh,

Ngoài tai chớ chác miếng hư vinh.

(Thánh Thi Hiệp Tuyển).

Nâu sòng khổ hạnh phép gần Tiên,

Như bước ướt chơn mới đến thuyền.

(Đạo Sử).

KHỔ NÃO 苦 惱

Khổ: Đau đớn, khổ sở. Não: Phiền não.

Khổ não là khổ sở và phiền não.

Cũng bởi Ðạo lầm nên mất nước,

Chịu nhiều khổ não lắm trân cam.

(Đạo Sử).

KHỔ NHỤC KẾ 苦 肉 計

Đời Tam Quốc, Chu Du muốn dùng hoả công đốt dinh Tào Tháo, vì không có nội ứng nên Hoàng Cái phải dùng “Khổ nhục kế”, tức là để Chu Du đánh tan da nát thịt Hoàng Cái trước ba quân. Sau Hoàng Cái chưởi mắng Chu Du thậm tệ và lẻn đi đầu hàng Tào Tháo, Tháo tin lắm.

Khi đánh trận Xích Bích, người đốt dinh Thào Thào chính là Hoàng Cái, quân Tào chết sạch và Hoàng Cái cũng chết trong đám lửa đó ấy.

KHỔ TẬN CAM LAI 苦 盡 甘 來

Khổ tận: Dứt đắng, tức là hết khổ. Cam lai: Ngọt đến, nghĩa là sướng trở lại.

Khổ tận cam lai là hết đắng đến ngọt, ý nói hết sự khổ cực đến hồi sung sướng.

Tẻ vui bởi tại lòng này,

Hay là khổ tận đến ngày cam lai?

(Truyện Kiều).

KHÔI KHOA 魁 科

Khôi: Đứng đầu. Khoa: Chỉ kỳ thi.

Khôi khoa tức là đỗ đầu khoa thi.

Ba năm chợt đỗ khôi khoa,

Sân rồng ruổi ngựa đường hoa giong cờ.

(Gia Huấn Ca).

KHÔI NGUYÊN 魁 元

Khôi: Đứng đầu. Nguyên: Đầu tiên.

Khôi nguyên là người đỗ đầu khoa thi Hội.

Lòng trời còn dấm tài hoa,

Khôi nguyên đành để đến khoa sau này.

(Truyện Phan Trần).

KHÔI TINH 魁 星

Khôi: Đứng đầu. Tinh: Ngôi sao.

Khôi tinh là ngôi sao thứ nhứt trong đám sao Bắc đẩu, dùng để chỉ về sự đỗ đạt, chiếm khôi nguyên.

Số con hai chữ khoa kỳ,

Khôi tinh đã rạng, Tử vi thêm lòa.

(Lục Vân Tiên).

Khôi tinh nhứt thế đáo trung ba,

Thiên hạ nhị phân tại Nhỉ Hà.

(Đạo Sử).

KHỐI TÌNH

Do điển tích: Một nàng con gái yêu chàng lái buôn, mối tình rất đậm đà tha thiết, nhưng anh lái buôn đi mãi không về, khiến nàng ở lại vì nhớ nhung đau tương tư mà chết. Đem nàng đi táng thì thịt xương sau nầy đều tiêu hết, chỉ còn một khối cứng, đập không bể.

Lúc người lái buôn trở về, nghe được sự tình, bèn ôm khối ấy mà khóc nức nở, nước mắt dính vào thì khối ấy liền tan thành nước. Đó gọi là khối tình.

Nợ tình chưa trả cho ai,

Khối tình mang xuống tuyền đài chưa tan.

(Truyện Kiều).

Khối tình mang nặng nghìn đời,

Đỉnh chung hầu dễ ăn ngồi được đâu.

(Hoa Tiên Truyện).

Cũng như thiếp nặng khối tình,

Gãy trâm Lương Ngọc, bể bình Lý Uyên.

(Nữ Trung Tùng Phận).

 

KHỐI VẬT CHẤT VÔ HỒN VIẾT TỬ

Khối vật chất: Chỉ xác thân cong người. Vô hồn: Không có linh hồn. Viết tử: Gọi là chết.

Con người có sự sống là nhờ hiện diện của linh hồn. Linh hồn là một Tiểu Linh Quang của Đức Thượng Đế chiết từ khối Đại Linh Quang để ban cho con người. Còn thi thể phàm tục vốn dĩ do một khối vật chất cấu thành, nghĩa là xác thể con người từ tế bào xương thịt do cha mẹ tạo ra, được lớn lên nhờ sự nuôi sống của vật thực, là nguồn cung cấp từ đất. Vậy Đất sinh ra vật chất tạo ra hình thể, còn Trời ban cho linh hồn con người. Trời đất trong con người hợp lại thì có sự sống, nghĩa là có linh hồn và thể xác. Nếu như linh hồn lìa khỏi xác thân thì nó chỉ là một khối vật chất bị chết đi, rồi sẽ tan rã.

Khối vật chất vô hồn viết tữ,

Đất biến hình tự thử qui căn,

(Kinh Tận Độ).

KHÔN ĐẠO 坤 道

Khôn đạo tức là đạo của quẻ khôn, hay đạo của người đàn bà.

Xét về Dịch lý, phụ nữ thuộc âm, theo về khôn đạo, do câu “Khôn vi mẫu 坤 為 母” nên khôn đạo thì mềm yếu, nhu mì. Trái lại, đàn ông theo về càn đạo, do câu “Càn vi phụ 乾 為 父”. Càn đạo thì cương quyết, cứng rắn.

Này con gái thuộc về khôn đạo,

Khôn đức nhu nết gái dịu dàng.

(Gia Huấn Ca).

KHÔNG MÔN 空 門

Không môn là cửa không, cửa chùa, hay của Phật.

Giáo lý nhà Phật cho rằng Pháp không, mọi pháp hữu vi đều là không, tức mọi sự vật đều không có thực thể tự tánh sinh khởi, do các nhân duyên giả hợp lại (giả danh) tạo thành.

Ngã không: Không có thực thể độc lập, riêng biệt, thường còn, nên không có ngã.

Sắc không: Sắc không khác với không, không không khác với sắc, sắc là không, không là sắc. Nhờ không mà vạn vật mới hiện hữu được và chính bởi vì cái sự kiện hiện hữu, vạn vật phải là không.

Chính vì chủ trương của Phật giáo là “Vạn pháp giai không 萬 法 皆 空” nên người ta thường gọi cửa chùa hay cửa nhà Phật là Không môn.

Cửa Cực Lạc đon đường thẳng tới,

Tầm không môn đặng đợi Như Lai.

(Kinh Thế Đạo).

Lầu xanh giặm màu tu trở vẻ,

Cửa không môn mở hé chơn hồng.

(Nữ Trung Tùng Phận).

KHỔNG CHU 孔 周

Hay “Khổng Châu”, tức Khổng Tử và Châu Công.

Khổng Tử là người đời Châu, nước Lỗ, là ông Tổ của Nho giáo, có công trong việc san định lại Kinh Thi, Kinh Thư, định Kinh Lễ, kinh Nhạc, phê bình Kinh Dịch và làm Kinh Xuân Thu.

Châu Công, tên Đán là con của vua Văn Vương đời nhà Châu, em của vua Võ Vương và chú của Thành Vương. Ông Châu Công là người chế ra lễ nhạc, về quan hôn tang tế, truyền cho đến bây giờ.

Xem: Khổng Tử và Châu Công.

Lâm tuyền thanh vắng bạn Sào Hứa,

Lễ nhạc nhàn chơi đạo Khổng Chu.

(Quốc Âm Thi Tập).

KHỔNG MINH 孔 明

Họ Gia Cát, tên Lượng, tự là Khổng Minh, một nhân tài lỗi lạc nhứt đời Tam Quốc. Trước ở Nam Dương, tại Ngoạ Long cương, nên Gia Cát Lượng còn được người ta gọi là Ngoạ Long Tiên sinh.

Nghe danh Khổng Minh, Lưu Bị phải ba lần thân hành đi rước, Lượng mới chịu theo về làm quân sư. Gia Cát Lượng là người học rộng tài cao, thông hiểu thiên văn địa lý, mưu kế không ai sánh bằng.

Nam Dương có kẻ ẩn Nho,

Khổng Minh là chữ trượng phu khác loài.

(Ngọa Long Cương Vãn).

Đời dùng người có tài Y, Phó,

Nhà ngặt, ta bền đạo Khổng Minh.

(Quốc Âm Thi Tập).

Phải Khổng Minh nhập quỷ xuất thần,

Cho Triệu Tử cẩm nang diệu kế.

(Giang Tả Cầu Hôn).

KHỔNG NHAN 孔 顏

Tức Khổng Tử và Nhan Uyên.

Khổng Tử là người nước Lỗ, đời nhà Châu được tôn là “Vạn thế Sư biểu 萬 世 師 表” người thầy của muôn đời. Ông có dạy hơn ba ngàn học trò, trong số có Nhan Uyên là người học trò giỏi nhất, học một biết mười, lại siêng năng, cần mẫn. Nhan Uyên không ngại nghèo khổ, sống trong cảnh hàn vi mà bao giờ cũng an bần lạc đạo.

Xem: Khổng Tử, Nhan Uyên.

Đời dùng người có tài Y Phó,

Nhà ngặt ta bền đạo Khổng Nhan.

(Quốc Âm Thi Tập).

Sùng văn , tô tượng Khổng, Nhan,

Dựng nhà Quốc học, đặt quan Giám thần.

(Quốc Sử Diễn Ca).

KHỔNG TỬ 孔 子

Người đời Châu, nước Lỗ, tên Khưu tự là Trọng Ni, sinh ngày 27 tháng 8 năm Canh Tuất, con ông Thúc Lương Ngột và bà Nhan Thị. Khổng Tử được người đời sau tôn kính là bậc Thánh nhân, là ông Tổ của Nho giáo. Khổng Tử đã từng làm quan nước Lỗ, nhưng vì vua Lỗ ham mê nữ sắc, nên bất đắc chí đi chu du các nước, sau trở về nước Lỗ soạn lại Kinh Thi, Kinh Thư, định Kinh Lễ, kinh Nhạc, phê bình Kinh Dịch và làm Kinh Xuân Thu.

Khổng Tử có hơn ba ngàn học trò, xứng danh với biểu tượng người thầy của muôn đời (Vạn thế sư biểu).

Ngồi trong kiệu ngọc, tàn vàng,

Một ông Khổng Tử dung nhan tốt lành.

(Dương Từ Hà Mậu).

Thương đức Khổng Tử, thánh đà nên thánh,

hãy ghe phen hoạn nạn.

(Sãi Vãi).

KHỔNG TỬ ÁCH NƠI TRẦN THÁI

Khổng tử sau khi từ quan, đi chu du thiên hạ để truyền đạo. Năm 60 tuổi, Ngài tới đất Trần, đất Thái, biên giới nước Sở thì bị quân bao vây, hết lương thực, học trò bị đói, Khổng tử lo buồn.

Xem: Khổng Tử ghe phen hoạn nạn.

Kìa Khổng tử ách nơi Trần Thái,

mặt đã rầu rầu.

Nọ Lương Vũ khốn thuở Đài Thành,

dạ đà ngằm ngặp.

(Thập Giới Cô Hồn).

KHỔNG TỬ CÒN MẮC CHÊ CƯỜI

Khổng Tử là vị Thánh nhân vì thương đời nên đi du thuyết khắp nơi để mong vua quan thi hành nhân đạo. Thế mà có người nước Sở là Lục Thông tên là Tiếp Dư, vì theo đạo Lão, chủ trương thuyết vô vi, buông lời kích bác Đức Khổng Tử, khi ngài sang nước Sở. Tiếp Dư làm bài hát “Phụng hoàng” để chê ngài không biết lẽ lánh đời. Bài hát như sau: Phượng hề! Phượng hề! Hà kỳ đức chi suy? Vãng giả bất khả gián; Lai giả bất khả huy! , nghĩa là Phượng ôi! phượng ôi! Sao đức suy đến thế? Cái gì đã qua rồi thì không thể ngăn được, mà cái gì sẽ tới thì cũng chẳng đuổi được nào! Người đời sau vì tôn sùng Đức Khổng Tử cho Lục Thông là kẻ nói bậy và đặt cho cái tên là Sở Cuồng.

Khổng Tử là thánh đại thành,

Còn mắc nhiều sĩ ẩn danh chê cười.

(Hứa Sử Tân Truyện).

KHỔNG TỬ GHE PHEN HOẠN NẠN

Thấy vua Lỗ ham mê nữ sắc, Khổng Tử bèn bỏ sang nước Vệ, gần địa giới nước Tống, bị người Khuông Ấp ngỡ là Dương Hổ vây đánh lầm. Sau Khổng Tử bỏ lại Vệ sang Tống, ngồi dạy học trò dưới gốc cây. Quan Tư Mã là Hoàn Khôi vốn ghét Đức Khổng Tử, nên sai người đốn cây để giết, Khổng Tử ngụy trang trốn sang nước Trịnh.

Sau Khổng Tử lại sang nước Trần và nước Sái, nửa đường vua Sở Chiêu Vương nghe tin, cho người đến đón. Ức lòng, quan đại phu nước Trần và nước Sái đem quân vây khổn Đức Khổng Tử ba ngày, làm tuyệt dứt lương thực. Sau nhờ sứ của nước Sở giải cứu. Đúng là bậc Thánh mà phải ghe phen hoạn nạn.

Thương ông Châu Công,

trung đã nên trung, còn mắc tiếng gièm pha; Thương đức Khổng Tử,

thánh đà nên thánh, hãy ghe phen hoạn nạn.

(Sãi Vãi).

KHỔNG TƯỚC 孔 雀

Khổng tước là con công, một loài chim có lông nhiều màu sắc hay nhảy múa.

Nước ta văn vật thiếu gì,

Kìa như Khổng tước văn nghi ai bằng;

(Hoa Điểu Tranh Năng).

KHỔNG THÁNH 孔 聖

Chỉ Đức Khổng Tử.

Đức Khổng Tử được người đương thời xưng tụng là bậc Đại Thánh (Hay chí Thánh), nhưng Ngài là người rất khiêm tốn, không dám nhận mình là Thánh. Ngài nói rằng: Nhược Thánh dữ nhân, tắc ngô khởi cảm, ức vi chi bất yếm, hối nhân bất quyện, tắc khả vị vân nhĩ dĩ hỹ 若 聖 與 仁, 則 吾 豈 敢, 抑 為 之 不 厭, 誨 人 不 倦, 則 可 謂 云 爾 已 矣, nghĩa là nếu bảo Ta là Thánh, là nhân thì sao Ta dám nhận, nhưng Ta làm việc Thánh việc nhân không chán ngán, dạy người không mỏi mệt, có thể bảo Ta được như thế mà thôi.

Trung Dung Khổng Thánh chỉ rành,

Từ bi Phật dặn: Lòng thành lòng nhơn.

(Kinh Cúng Tứ Thời).

Đạo Nho truyền dạy nghĩa nhơn,

Văn Tuyên Khổng Thánh khuyến dân răn đời.

(Xưng Tụng Công Đức).

KHỔNG THÁNH CÒN MANG LỜI HÀ QUỸ

Mang lời hà quỹ tức là mang tiếng với người gánh cỏ. Hà quỷ 荷 簣 là gánh giỏ cỏ, chữ dùng trong sách Luân Ngữ.

Luận Ngữ chép: Tử kích khánh ư Vệ. Hữu hà quỹ nhi quá. Khổng thị chi môn giả,viết: Hữu tâm tai kích khánh hồ! Ký nhi viết: Bỉ tai khanh khanh hồ! Mạc kỷ tri dã, tư kỷ nhi dĩ hỹ. Thâm tắc lệ, thiển tắc kệ. Tử viết: Quả tai!Mạt chi nan hỹ 子 擊 磬 於 衛, 有 荷 簣 而 過 孔 氏 之 門 者, 曰: 有 心 哉 擊 磬 乎! 既 而 曰: 鄙 哉 硜 硜 乎! 莫 己 知 也, 斯 己 而 已 矣. 深 則 厲, 淺 則 揭. 子 曰: 果 哉 末 之 難 矣, nghĩa là đức Khổng Tử đánh nhạc khánh ở nước Vệ. Có người ẩn sĩ gánh cỏ đi ngang trước cửa, than rằng: Người đánh khánh kia có bụng lo đời thay! Khen xong, người lại chê rằng: Vụng về thay tiếng sang sác ấy! Đời chẳng ai biết mình. Vậy thì thôi đi cho xong. Người hiền phải thời thì ra, chẳng phải thời thì ẩn, như Kinh Thi có nói rằng: Khi qua rạch, nếu nhằm chỗ sâu thì vén áo, nếu gặp chỗ cạn thì xăn quần. Nghe được mấy lời ấy, Đức Khổng nói rằng: Kẻ ấy quả quyết gắt gỏng thay! Người chẳng quản về nhơn tâm thế đạo, thì đời sống có khó gì.

Cả câu có ý nói Khổng Thánh còn phải mang tiếng không được người đời biết đến mà vẫn muốn người ta dùng mình.

Khổng thánh còn mang lời hạ quỷ,

Mạnh hiền luống chịu tiếng Tàng Thương.

(Ngư Tiều Vấn Đáp).

KHỔNG TRÌNH 孔 程

Tức là Khổng Tử và Trình Di là hai vị hiền triết cũng là hai bậc thầy dạy đạo lý cho các Nho sĩ.

Xem: Cửa Khổng và sân Trình.

Ðưa chân đến cửa Khổng Trình xưa,

Nét hạnh muốn nên phải gắng ngừa.

(Đạo Sử).

Mảng lo lắng chữ nhàn nào rõ,

Huống để công đến ngõ Khổng Trình.

(Nữ Trung Tùng Phận).

KHỞI BINH 起 兵

Khởi: Nổi lên, dấy lên. Binh: Quân lính.

Khởi binh là chuẩn bị quân lính để nổi dậy hay dấy lên đánh.

Nước ta nữ chúa khởi binh,

Đuổi người Tô Định lầu thành sáu mươi.

(Việt Sử Tiệp Lục).

KHỞI PHỤNG ĐẰNG GIAO 起 鳳 騰 蛟

Hay “Khỉ phụng đằng giao”.

Khởi phụng: Chim phụng trở dậy. Đằng giao: Rồng giao bay lên.

Khởi phụng đằng giao là phượng dậy rồng bay.

Đây là thành ngữ chỉ về sự tài giỏi và hoa mỹ, ví như phượng múa với bộ lông màu rực rỡ, và rồng bay uốn lượn đẹp đẽ.

Thành ngữ này đồng nghĩa với câu “Rồng bay phượng múa”.

Văn đà khởi phụng đằng giao,

Võ thêm ba lược sáu thao ai bì.

(Lục Vân Tiên).

KHỞI HÀNH 起 行

Khởi: Bắt đầu làm một việc gì. Hành: Đi.

Khởi hành bắt đầu lên đường, nghĩa là bắt đầu đi.

Khởi hành đã định nhật kỳ,

Lư công giục giã ngận tuỳ quân sai.

(Nhị Độ Mai).

Bệ từ vâng chỉ đặc truyền,

Ầm ầm ngựa gác xe chen khởi hành.

(Hoa Tiên Truyện).

KHỞI NGHĨA 起 義

Khởi: Nổi lên. Nghĩa: Làm việc nghĩa, tức là làm việc theo đường lối phải.

Khởi nghĩa tức là vì việc nghĩa mà nổi binh trừ loạn hay vì dân khử bạo.

Phục thù khởi nghĩa,

Đuổi Tô Định về.

Giao Châu một cõi,

Thâu phục sơn khê.

(Việt Sử Tứ Tự Ca).

KHU TRỪ 驅 除

Khu: Đuổi đi. Trừ: Làm cho sạch hết.

Khu trừ có nghĩa là đuổi đi cho sạch hết.

Vương uy ra sức khu trừ,

Sạch như gỏi rửa xua như gà lồng.

(Thiên Nam Ngữ Lục).

KHUÂY KHOẢ

Khuây khoả tức là cố ý làm hoặc chờ thời gian làm cho khoả lấp, để lòng được quên lãng, nguôi ngoay dần chuyện buồn phiền.

Những mong lại có bao giờ,

Cho khuây khoả dạ kẻo mơ mẩn tình.

(Truyện Trinh Thử).

KHUẤT DUỖI

Bởi chữ “Khuất thân 屈 伸” nghĩa là co duỗi, ý nói khi sướng, lúc cực, khi đắc chí lúc thất chí.

Xem: Khuất thân.

Khôn ngoan mới biết thăng thời giáng,

Dại dột nào hay tiểu có đài,

Đã khuất bao nhiêu thì lại duỗi,

Đạo trời lộng lộng chẳng hề sai.

(Bạch Vân Quốc Ngữ).

Có khuất bao nhiêu thời có duỗi,

Ra xuân đầm ấm sẽ xênh xang.

(Thơ Nguyễn Giai).

KHUẤT TỬ 屈 子

Tức Khuất Nguyên, người nước Sở đời Chiến Quốc, tên thật là Khuất Bình, làm quan đến chức Tam Lư Đại Phu, được vua nước Sở trọng tài. Nhưng Khuất Nguyên bị Câu Thương gièm pha, nên vua Sở xa lánh dần. Ông buồn chán làm sách Ly Tao để giải bày nỗi uất hận của mình, hết lòng vì vua vì nước mà vua chỉ nghe lời bọn gian nịnh, khiến nước nhà sắp đi đến nguy vong.

Do quá buồn giận, ông đâm đầu xuống sông Mịch La tự tử đúng vào ngày 5 tháng 5. Vì thế, tục dân gian bày lễ đoan ngọ để kỷ niệm ông.

Hỏi trời Khuất Tử tỏ lòng ngay,

Lý Bạch kêu trăng nói chuyện say.

(Thơ Huỳnh Thúc Kháng).

KHUẤT THÂN 屈 伸

Khuất: Cong lại. Thân: Duỗi ra.

Khuất thân là co duỗi, ý nói khi sướng, lúc cực, khi đắc chí lúc thất chí.

Nghệ Tông dòng dõi thiên hoàng,

Đà giang lánh dấu, liệu đường khuất thân.

(Quốc Sử Diễn Ca).

Chưng thấp chưng cao, cho mau cho chóng,

Năng khiếp năng dõng, hữu khuất hữu thân.

(Thanh Hoá Quan Phong).

KHÚC CẦM ỦNG MÔN

Tức là khúc đàn của Ủng Môn Chu.

Ủng Môn Chu còn gọi là Ủng Môn Tử, người nước Tề đời Chiến Quốc, là người giỏi đàn, làm môn khách của Mạnh Thường Quân. Có lần, Ủng Môn Chu mượn tiếng đàn mà can gián Mạnh Thường Quân, khiến Mạnh phải than rằng: Tiên sinh chi cổ cầm linh Văn lập nhược phá quốc vong ấp chi nhân dã 先 生 之 鼓 琴, 令 文 立 若 破 國 亡 邑 之 人 也, nghĩa là tiên sinh đánh đàn mà khiến cho Văn này đứng đây mà như là người nước tan nhà mất.

Xót than khóc tủi buồn thầm,

Tiếng kêu Ngũ Tử, khúc cầm Ủng Môn.

(Hoài Nam Ca Khúc).

KHÚC CHIÊU QUÂN

Khúc đàn của Chiêu Quân, là một cung nhân đời nhà Hán, họ Vương tên Tường.

Quân Hung Nô đem binh sang uy hiếp, vua Hán muốn hoà, chọn Chiêu Quân đem gả cho vua Hung Nô. Khi lên thuyền qua ải cống sang Hồ, Chiêu Quân buồn thảm, ngồi gảy đàn để tỏ nỗi lòng thương chúa và nhớ quê nhà.

Quá quan này khúc Chiêu Quân,

Nửa phần luyến chúa nửa phần tư gia.

(Truyện Kiều).

KHÚC HOÀNG LỌT TIẾNG

Khúc đàn “Phượng Cầu Hoàng” lọt vào tai nàng Trác Văn Quân.

Đời Hán, Tư Mã Tương Như là người đàn giỏi, ngồi gảy khúc “Phượng Cầu Hoàng” hay “Phượng Cầu Kỳ Hoàng 鳳 求 其 凰”, khiến cho nàng Trác Văn Quân nghe qua phải mê mẩn, rồi bỏ nhà đi theo chàng.

Xem: Tư Mã.

Tin én đưa thoi,

thấp thoáng bóng câu chi ruổi.

Khúc hoàng lọt tiếng,

bâng khuâng hồn bướm chi mơ.

(Mẹ ơi con muốn lấy chồng)

KHÚC KÍNH 曲 徑

Khúc: Quanh co, cong. Kính: Con đường nhỏ.

Khúc kính là con đường nhỏ đi quanh co, khúc khuỷu.

Thủy đình ngả bóng om om,

Rút đường khúc kính qua chòm tàng xuân.

(Hoa Tiên Truyện).

KHÚC LY TAO

Khúc Ly Tao lấy từ thiên Ly Tao 離 騷 trong Sở Từ do Khuất Nguyên trước tác.

Khuất Nguyên vì bị vua Sở Hoài Vương ghét bỏ, âu sầu, buồn bã mà viết nên thiên “Ly Tao” để tả nỗi lòng bị vua bỏ. Trong đó có câu: Khởi dư thân chi đạn ương hề, Khủng hoàng dư chi bại tích 豈 余 身 之 憚 殃 兮, 恐 皇 與 之 敗 績, nghĩa là ta nào sợ chết hề, lo cho triều đình suy sụp.

Ai rặng mai hoa thanh hết tấc,

Lại chăng được chép khúc Ly Tao.

(Quốc Âm Thi Tập).

Một khúc Ly Tao buồn biếng đọc,

Đôi hàng giọt ngọc đượm bằng mưa.

(Hồng Đức Quốc Âm).

KHÚC NAM HUÂN

Nam huân 南 熏 tức gió phương nam ấm áp.

Vua Thuấn là người hiếu hạnh, nên dùng đàn cầm năm dây mà gảy khúc “Nam phong ca” để dạy đạo hiếu cho thiên hạ.

Xem: Nam huân.

Nào khúc Nam huân sao chửa gảy,

Chẳng thương bồ liễu phận le te.

(Hồng Đức Quốc Âm).

KHÚC NGHÊ THƯỜNG

Tức khúc nhạc “Nghê Thường Vũ Y 霓 裳 羽 衣” mà vua Đường Minh Hoàng được La Công Viễn đưa lên nguyệt điện, thấy cung nữ mặc áo màu mây ráng nhảy múa theo điệu Nghê thường vũ y giữa sân điện.

Xem: Nghê thường.

Chẳng còn nhớ đến khúc nghê thường,

Một phút chiêm bao một phút thương.

(Hồng Đức Quốc Âm).

KHÚC QUẢNG LĂNG

Khúc đàn do Kê Khang nằm mộng thấy có người đến dạy “Quảng Lăng khúc 廣 陵 曲” là một bản đàn rất tuyệt, ngày nay đã bị thất truyền.

Xem: Kê Khang.

Kê Khang này khúc Quảng Lăng,

Một rằng lưu thuỷ hai rằng hành vân.

(Truyện Kiều).

KHÚC TỲ BÀ

Khúc đàn Tỳ bà là khúc nhạc do Chiêu Quân, một cung nữ đời nhà Hán bị cống sang rợ Hồ. Khi qua ải, vì luyến vua, nhớ nước và thương nhà mà gảy khúc tỳ bà này rất nên thảm sầu.

Tuyết lọt mấy tầng chăn phỉ thuý,

Sầu tuôn đôi đoạn khúc tỳ bà.

(Hồng Đức Quốc Âm).

KHÚC THANH DU

Hay “Thanh Dạ Du 清 夜 遊” là tên một khúc hát mà các cung nhân thường hát cho vua Tuỳ Dạng Đế trong vườn Tây Uyển.

Xem: Thanh dạ.

Đoàn sĩ tử nhởn nhơ dưới nguyệt,

Khúc Thanh du nhạc thét châu cung.

(Sơ Kính Tân Trang).

KHÚC THƯƠNG LANG

Hay “Thương lang khúc 滄 浪 曲” là tên một bài hát của người nước Sở, trong đó có câu: Thương Lang chi thuỷ thanh hề, khả dĩ trạc ngã anh. Thương Lang chi thuỷ trọc hề, khả dĩ trạc ngã túc 滄 浪 之 水 清 兮, 可 以 濯 我 纓. 滄 浪 之 水 濁 兮, 可 以 濯 我 足, nghĩa là nước sông Thương Lang trong thì ta giặt dải mũ, nước sông Thương Lang đục thì ta rửa chân.

Nghĩa bóng: Tùy nghi hành động.

Con thuyền trúc lân la trước gió,

khúc Thương Lang đưa gánh củi chàng Chu.

(Tụng Tây Hồ Phú).

KHUÊ CÁC 閨 閣

Khuê: Chỗ ở của phụ nữ. Các: Cái gác.

Khuê các chỉ cái phòng bên trong, dành riêng cho phụ nữ giàu sang ở.

Khuê các cũng có ý chỉ người phụ nữ quý phái.

Phu nhân nghe hết mọi lời,

Dạy rằng: Khuê các sao hay chuyện ngoài.

(Hoa Tiên Truyện).

Người khuê các khách thư cầm,

Ngoài đành đãi ngọc, trong đành tựa mai.

(Nhị Độ Mai).

Nhìn văn độ phẩm hàng khuê các,

Xót bạn tri âm cõi dạ đài.

(Đạo Sử).

Phàm phận gái đứng hàng khuê các,

Phải trau tria tướng hạc mình mai.

(Nữ Trung Tùng Phận).

KHUÊ CHƯƠNG 奎 章

Khuê: Sao Khuê, một ngôi sao trong nhị thập bát tú. Chương: Văn chương.

Sao khuê là vì sao chỉ về văn chương và đứng đầu trong 7 vì ở phía tây thuộc nhị thập bát tú.

Vì vậy, khuê chương dùng để chỉ việc văn chương cao quý.

Đem lầm đục rẩy trong băng tuyết,

Rắc bụi trần điểm vết khuê chương.

(Tự Tình Khúc).

KHUÊ KHỔN 閨 閫

Khuê: Chỗ phụ nữ ở. Khổn: Cửa buồng phụ nữ.

Khuê khổn cũng như chữ “Khuê các” dùng để chỉ buồng the, chỗ ở của con gái nhà quý phái, nền nếp.

Đồng nghĩa với khuê các.

Nàng rằng: Quân mệnh đã đành,

Tủi mình khuê khổn, liều mình tinh triên.

(Nhị Độ Mai).

KHUÊ LY 睽 離

Khuê: Ngang trái, xa cách. Ly: Chia lìa.

Khuê ly là xa cách chia lìa nhau.

Võ vàng đổi khác dung nhan,

Khuê ly mới biết tân toan dường này.

(Chinh Phụ Ngâm Khúc).

KHUÊ MÔN 閨 門

Khuê: Chỗ phụ nữ ở. Môn: Cửa. Khổn: Cũng là cửa buồng của người con gái.

Khuê môn cũng như khuê khổn, là cửa buồng của người đàn bà con gái ở.

Xem: Khuê khổn.

Chẳng hay tên họ là chi?

Khuê môn phận gái việc gì tới đây?

(Lục Vân Tiên).

Cũng ban nhất phẩm như nhau,

Khuê môn cho dệt mối đầu chính phong,

(Hoa Tiên Truyện).

KHUÊ PHÒNG 閨 房

Khuê: Chỉ cửa nhỏ trong cung, chỗ ở của phụ nữ. Phòng: Cái buồng của con gái.

Khuê phòng là phòng dành riêng cho đàn bà con gái ở.

Bởi ai đầu mở hôn phong,

Khiến nên một đạo khuê phòng thẹn riêng!

(Quốc Sử Diễn Ca).

Con ta yểu điệu khuê phòng,

Có Tây tử đó, thiếu đông sàng nào!

(Nhị Độ Mai).

Nhớ khi trò chuyện khuê phòng,

Bây giờ khuya sớm long đong một nình.

(Dì Ghẻ Con Chồng).

Vật chơi ở chốn khuê phòng,

Đã cam phận vợ để chồng cầm duyên.

(Nữ Trung Tùng Phận).

KHUÊ PHỤ 閨 婦

Khuê: Phòng của phụ nữ. Phụ: Người đàn bà.

Khuê phụ chỉ người phụ nữ, có khi dùng để chỉ người vợ.

Tình gia thất nào ai chẳng có,

Kìa lão thân, khuê phụ nhớ thương.

(Chinh Phụ Ngâm Khúc).

Hồn khuê phụ lao đao lặng ngắt,

Người hương quan quanh quất thương thay.

(Tự Tình Khúc).

KHUÊ TINH 奎 星

Khuê: Sao khuê, một ngôi sao trong nhị thập bát tú, đứng đầu trong bảy sao ở phương Tây. Tinh: Sao.

Khuê tinh là sao khuê chỉ về văn chương.

Khuê tinh chiếu diệu tại Tây phương,

Phải biết ăn năn Ðạo liệu lường.

(Đạo Sử).

KHUÊ TRIỀN 奎 旋

Khuê: Sao khuê, chỉ về văn chương, là một trong hai mươi tám vì sao, gọi là Nhị thập bát tú. Triền: Đường đi của các hành tinh.

Khuê triền là độ đi của sao Khuê.

Bóng Ngân Hà khi mờ khi tỏ,

Ðộ Khuê Triền buổi có buổi không.

(Chinh Phụ Ngâm Khúc).

KHUÊ VI 閨 闈

Khuê: Chỉ cửa nhỏ trong cung. Vi: Nhà trong.

Khuê vi như chữ khuê phòng, chỉ phòng trong là nơi ở của đàn bà con gái.

Họ Lưu nữ phạm sách biên,

Khen rằng minh giám khả truyền khuê vi.

(Nữ Phạm Diễn Nghĩa Từ).

KHUY DU 窺 窬

Khuy: Nhìn trộm. Du: Kẻ hở cửa.

Khuy du là nhìn vào khe hở để thừa cơ hội mà hành động.

Quý Ly cho dự khu tào,

Báu thiêng lại để gian hào khuy du.

(Quốc Sử Diễn Ca).

 

KHUY NGỰ KÍCH PHU 窺 御 激 夫

Nhìn thấy sự đánh xe vên váo, tự phụ của chồng, người vợ bèn khuyên can.

Ông Yến Tử nước Tề làm quan Tướng. Vợ của người đánh xe cho ông thấy chồng vênh váo, tự đắc, đến khi chồng về, nàng trách rằng: Ông Yến Tử cao không hơn sáu thước, thân làm quan Tướng nước Tề, danh rạng chư hầu, chí hướng ông thường nhúng nhường, tự hạ, chàng thì cao tám thước, thế mà làm kẻ đánh xe cho người, vênh váo như thế đó, có đúng với thấp và hèn đâu? Thiếp rất thẹn đó! Người đánh xe về sau tự bỏ dần hết tánh kiêu căng ấy. Ông Yến Tử thấy lạ hỏi, người đánh xe đem hết sự thật thưa. Ông Yến Tử bèn tiến cử làm quan Đại phu.

KHUYA SỚM

Khuya sớm tức là đêm khuya và sáng sớm, dùng để chỉ thời gian ngày đêm trôi qua đi.

Biết đường nào qua thấu Tây Thiên;

cậy chỉ nẻo tu cùng khuya sớm.

(Sãi Vãi).

Mẹ con khuya sớm tảo tần,

Cháo rau đỡ dạ dưỡng thân tháng ngày.

(Thạch Sanh Lý Thông).

Khuya sớm tương dưa hết dục lòng,

Lòng dầu toan kế, kế sao xong.

(Thánh Thi Hiệp Tuyển).

KHUYÊN CAN

Khuyên can là lựa lời nói cho người biết là không nên làm để họ thôi không làm.

Hoặc thấy người tức giận làm dữ, can thiệp vào để khuyên lơn họ bớt giận, gọi là khuyên can.

Vội vàng kẻ giữ người coi,

Nhỏ to nàng lại tìm lời khuyên can:

(Truyện Kiều).

Tuyên Vương trễ buổi triều mai,

Bà Khương chịu tội khéo lời khuyên can.

(Nữ Phạm Diễn Nghĩa).

KHUYẾN THIỆN 勸 善

Khuyến: Khuyên. Thiện: Điều lành.

Khuyến thiện là khuyên làm việc lành.

Lời kệ sám di truyền khuyến thiện,

Câu văn từ luận biện thật thà.

(Kinh Sám Hối).

Nghe lời khuyến thiện rất may,

Nguyện lòng niệm Phật ăn chay làm lành.

(Kinh Sám Hối).

Khuyến thiện đã nhiều công cực nhọc,

Toan lo cho vẹn Ðạo đồ thơ.

(Thánh Thi Hiệp Tuyển).

KHUYỂN Mà犬 馬

Tức chó và ngựa.

Lời tự hạ mình của kẻ bề tôi xưng với nhà vua, tỏ ý trung thành như thân chó ngựa với chủ.

Sử Ký có câu: Thần bất thăng khuyển mã chi tâm 臣 不 勝 犬 馬 之 心, nghĩa là tấm lòng chó ngựa của kẻ bề tôi này, thật không sao kể xiết.

Dẫu đày kiếp phong trần dám sá?

Giải được lòng khuyển mã là vinh.

(Tự Tình Khúc).

KHUYỂN NHUNG 犬 戎

Khuyển nhung là một dân tộc ở phía Tây Bắc Trung Quốc. Châu U Vương say mê nàng Bao Tự, phế ngôi Thái tử Nghi Cửu và bỏ bà Thân Hậu. Sau đó, Thân Hầu, cậu của Nghi Cửu, mượn sức rợ Khuyển Nhung để bênh vực Thái tử. Nhưng Nhung chúa lại đánh giết U Vương, chiếm Bao Tự, và vơ vét vàng bạc không siết kể. Thân Hầu phải cầu cứu với Chư Hầu mới dẹp yên bọn rợ.

Lúc Khuyển Nhung phá phách nhà Châu,

Sãi giận gã Thân Hầu thất kế.

(Sãi Vãi).

KHUYỂN ƯNG 犬 鷹

Khuyển: Chó. Ưng: Chim ưng, chim cắt.

Khuyển ưng là chó và chim ưng, là hai con vật mà người đi săn thường dùng để săn thú rừng. Chỉ bọn tay sai, bộ hạ hung hăng đắc lực.

Sửa sang buồm gió lèo mây,

Khuyển ưng lại chọn một bầy côn quang.

(Truyện Kiều).

Khuyển ưng còn nghĩa đá vàng,

Yết Kiêu, Dã Tượng hai chàng cũng ghê.

(Quốc Sử Diễn Ca).

KHUYNH THÀNH 傾 城

Khuynh: Nghiêng đổ. Thành: Thành trì.

Khuynh thành là thành nghiêng đổ.

Sắc đẹp của đàn bà làm cho thành nghiêng nước đổ. Kinh Thi có câu: Triết phu thành thành, triết phụ khuynh thành 哲 夫 成 城, 哲 婦 傾 城, tức người đàn ông giỏi dựng nên một thành trì, người đàn bà đẹp làm nghiêng đổ thành trì.

Nghiêng nước nghiêng thành đều chỉ về sắc đẹp.

Lạ cho cái sóng khuynh thành,

Làm cho đổ quán xiêu đình như chơi.

(Truyện Kiều).

Thợ trời dù hẳn vô tình,

Làm chi đem giống khuynh thành trêu ai?

(Hoa Tiên Truyện).

Áng đào kiểm đâm bông não chúng,

Khóe thu ba rợn sóng khuynh thành.

(Cung Oán Ngâm Khúc).

Con đừng mượn nét khuynh thành,

Lợi thân mà hại đến mình hồng nhan.

(Nữ Trung Tùng Phận).

KHUÔN DUYÊN

Khuôn bởi chữ “Hồng quân 洪 鈞” là cái khuôn lớn, chỉ đấng Tạo hoá. Duyên mối liên lạc gắn bó giữa trai gái.

Khuôn duyên tức là mối duyên vợ chồng do Tạo hoá gầy đúc mà nên.

Sắn bìm chút phận cỏn con,

Khuôn duyên biết có vuông tròn cho chăng?

(Truyện Kiều).

Khuôn duyên trộm nghĩ linh đời,

Giẩy giun báu nước hương trời sánh nhau.

(Hoa Tiên Truyện).

KHUÔN HỒNG

Khuôn: Dụng cụ dùng để đúc ra các thứ vật. Hồng: To lớn. Khuôn hồng, bởi chữ “Hồng quân 洪鈞” là một cái khuôn lò to lớn, dùng để chỉ Đấng Tạo hoá.

Xem: Hồng quân.

Dò đường Thánh khó khăn chẳng nại,

Tùng khuôn hồng nhỏ dại lớn khôn.

(Kinh Thế Đạo).

Xích Bích thắng Tào cậy gió Ðông,

Nhà cao nghiệp lớn bởi khuôn hồng.

(Đạo Sử).

KHUÔN LINH

Khuôn: Khuôn lò, nơi nắn đúc ra vạn vật. Linh: Thiêng liêng.

Khuôn linh, như chữ “Khuôn lò”, “Khuôn thiêng” dùng để chỉ Đấng Tạo hóa.

Xem: Khuôn lò.

Con nguyện xin khuôn linh giúp sức,

Bước Ta bà giục thức huệ quang,

(Kinh Thế Đạo).

Thầy dặn chừng mô nghe tiếng hạc,

Thì đưa tay vói níu khuôn linh.

(Đạo Sử).

Thấy lắm người vì nặng ân tình,

Chẳng hiểu rõ khuôn linh đâu khác mực.

(Phương Tu Đại Đạo).

KHUÔN LÒ

Khuôn. Lò do câu trong Phú Giả Nghị có: Thiên địa vi lô, Tạo hoá vi công 天 地 為 爐, 造 化 為 工, nghĩa là trời đất làm lò, ông Tạo làm thợ.

Khuôn lò chỉ Tạo hoá, ý muốn nói muôn vật đều do khuôn lò nắn đúc mà ra.

Người đời giữ nếp gia phong,

Sang hèn, giàu khó cũng trong khuôn lò.

(Huấn Nữ Ca).

KHUÔN TẠO

Người xưa quan niệm rằng Đấng Tạo hoá như một thợ tạo, và vạn vật được hình thành trong một khuôn to lớn. Vì vậy, “khuôn tạo” là khuôn của tạo hoá, được dùng để chỉ ông Trời, như chữ Tạo hoá.

Xem: Tạo hoá.

Họ Vương mừng rỡ xiết bao,

Dạy rằng khuôn tạo thế âu khó lường.

(Lưu Nữ Tướng).

KHUÔN THIÊNG

Khuôn: Bởi chữ “Hồng quân 洪 鈞” là cái khuôn lớn, chỉ đấng Tạo hoá. Thiêng: Linh thiêng, mầu nhiệm. Khuôn thiêng dùng để chỉ sự mầu nhiệm, thiêng liêng của Đấng tạo hoá.

Bây giờ gương vỡ lại lành,

Khuôn thiêng lừa lọc đã dành có nơi.

(Truyện Kiều).

Khuôn thiêng dù phụ tấc thành,

Cũng liều bỏ quá xuân xanh một đời.

(Truyện Kiều).

KHUÔN TRĂNG

Khuôn trăng tức là khuôn mặt trăng, dùng để ví với gương mặt tròn và sáng của người con gái đẹp đẽ.

Vân xem trang trọng khác vời,

Khuôn trăng đầy đặn, nét ngài nở nang.

(Truyện Kiều).

KHUÔN TRỜI

Cũng như chữ “Khuôn tạo”, người xưa nghĩ rằng Đấng Tạo hoá như một thợ tạo, và vạn vật được một cái khuôn lò to lớn đúc thành, vì vậy, chữ “khuôn Trời” được dùng để chỉ ông Trời hay Tạo hoá.

Xem: Khuôn tạo.

Trăm năm một sợi chỉ hồng,

Buộc người tài sắc vào trong khuôn trời.

(Hoa Tiên Truyện).

KHUÔN VÀNG

Do chữ “Kim môn 金 門”, hay “Kim mã môn 金 馬 門” là nơi các quan Hàn lâm trước khi vào chầu vua thường chực ở đó.

Khuôn vàng, cũng như chữ kim môn, dùng để chỉ nơi quyền quý và có nề nếp thi lễ.

Ngây thơ một chút yêu đào,

Khuôn vàng cho lĩnh ít nhiều là may.

(Hoa Tiên Truyện).

KHUÔN XANH

Khuôn: Tức khuôn trời, chỉ tạo hoá. Xanh do chữ “Thương thiên 蒼 天” tức là trời xanh.

Khuôn xanh là khuôn của tạo hoá, tức chỉ Trời.

Nghĩ mình phận mỏng cánh chuồn,

Khuôn xanh biết có vuông tròn mà hay?

(Truyện Kiều).

Hai nẻo lo đền thân nghĩa vẹn,

Ðo đường tội phước với khuôn xanh.

(Đạo Sử).

KHUÔNG PHÙ 匡 扶

Khuông: Giúp đỡ. Phù: Phò trợ.

Khuông phù nghĩa là giúp đỡ, hay gánh vác những công việc cho người.

Chắc những tam sinh hữu hạnh,

Hăm hở sợi bền sắt cứng,

Trí khuông phù không phụ với quân vương.

(Văn Tế Tướng Sĩ).

Mối nghĩa sánh duyên gác tía,

Bước gian truân từng cậy dạ khuông phù.

(Văn Tế Võ Tánh).

Tồn tại tưởng nghìn năm lời ngọc thệ,

Cờ cần vương nên hợp sức khuông phù.

(Khuyên Trung Nghĩa).

KHỬ ÁM HỒI MINH 去 暗 迴 明

Khử ám hồi minh là từ bỏ nơi đen tối để trở về chỗ sáng lạn, có nghĩa là bỏ nẻo tà vạy để trở về với đường ngay chánh.

Ăn năn khử ám hồi minh,

Từ bi Trời Phật rộng tình xét cho.

(Kinh Sám Hối).

KHƯƠNG CÔNG 姜 公

Tức Khương Thượng 姜 尚, tự là Tử Nha, tên chữ là Lữ Vọng, một tôi thần nhà Châu. Khi còn ngồi câu ở sông Vị, Văn Vương phải ba lần đem xe đi rước Khương Thượng, ông mới chịu về giúp nhà Châu.

Vào thời ấy, Trụ Vương vì đắm say nữ sắc của Đắc Kỷ, không lo việc triều chính, công thần nhiều vị khuyên can đều bị giết hại, vận nước suy vi, nhân dân đồ thán. Đến khi Văn Vương mất, Khương Thượng giúp vua Võ Vương hội chư hầu đánh thắng vua Trụ, lập nên công lớn, được Võ Vương tôn làm Tướng phụ. Tương truyền Thái Công Vọng có soạn bộ binh pháp là Lục Thao.

Toà đá Khương Công đôi khóm cúc,

Áo xuân Nghiêm Tử một vai cày.

(Thơ Nguyễn Công Trứ).

Cam La trước trẻ đã công hầu,

Bảy chục Khương Công nhẫn nhấp câu.

(Đạo Sử).

KHƯƠNG DUY 姜 維

Khương Duy tự là Bá Ước, là một vị đại tướng quân của nhà Thục Hán, đời Tam Quốc. Khi Khổng Minh Gia Cát Lượng mất, Khương Duy được Thục chúa giao cho chỉ huy việc quân cơ, và nhiều lần sai đem quân đi đánh với nước Nguỵ, nhưng thất bại, không lập nên công gì. Về sau, khi nhà Hán mất, Khương Duy cũng hàng Nguỵ.

Éo le Thiên Thuỷ chước dùng,

Khương Duy sớm đã kế cùng bó tay.

(Ngọa Long Cương Vãn).

KHƯƠNG TỬ 姜 子

Tức Khương Thượng, tự là Tử Nha, một tôi thần của nhà Châu, tên chữ là Lữ Vọng. Khi còn hàn vi, ngồi câu ở sông Vị, Văn Vương phải ba lần đem xe đến cầu, ông mới chịu về giúp, hội chư hầu đánh thắng Trụ Vương, dựng nên nghiệp nhà Châu.

Xem: Khương Công.

Cam La sớm gặp cũng xinh,

Muộn mà Khương Tử cũng vinh một đời.

(Lục Vân Tiên).

Kinh luân đứt nối khó truyền,

Gãy câu Khương Tử, đắm thuyền Ngư Công.

(Ngụ Đời).

KHƯƠNG THI 姜 詩

Khương Thi sinh vào đời nhà Hán, có vợ là Bàng thị. Hai vợ chồng đều rất hiếu thảo. Mẹ chồng muốn uống nước sông, Bàng thị hàng ngày phải đi gánh nước ở sông xa về. Trời rét, mẹ chồng muốn ăn gỏi cá tươi, vợ chồng cố đi tìm kiếm cho được đủ thứ đem về. Lại sợ mẹ có một mình buồn, thường thường mời các bà già ở hàng xóm sang chơi với mẹ cho vui.

Sau tự nhiên ở bên cạnh nhà có suối nước ngọt chảy ra, đúng như vị nước sông và ở suối ấy hàng ngày có hai con cá chép, đủ dùng làm gỏi. Từ đó, vợ chồng khỏi phải đi quải nước xa và khỏi đi kiếm cá nữa.

Hán Khương Thi nhà còn lão mẫu,

Vợ họ Bàng vẹn đạo chữ tòng.

(Nhị Thập Tứ Hiếu).